ص:2

ص:3

با سپاس از همکارانی که در آفرینش این پژوهش نقش داشته اند:

ویراستار: ذوالفقار ناصرپور

نمونه خوان: محمدرضا پورفلاحتی و علی روحانی بیدگلی

حروفچینی: راضیه حامد

صفحه آرایی: اکرم سادات بنی زهرا

مسؤول تولید: هادی نعمتی

طراح جلد: حاج رمضانعلی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

دی 1381

ص:4

ص:5

ص:6

نتایج پیروزی34

پی آمدهای پیروزی مسلمانان34

آثار پیروزی بر جامعه ی اسپانیا34

3. اندلس پس از ورود اسلام35

دگرگونی سیاسی35

اندلس جزئی از حکومت اُموی شام36

حکومت مستقل بنی امیه در اندلس36

ملوک الطوایفی اول37

مرابطین37

دگرگونی فرهنگی38

دگرگونی اقتصادی41

کشاورزی42

صنعت42

تجارت45

شهرسازی45

تشیّع در اندلس47

تشیع در قالب دولت حمودی50

یهود در اندلس52

بخش سوّم:56

علت های شکست مسلمانان در اندلس56

نقش کلیسا و ساکنان بومی اندلس57

حکومت های محلی57

کلیسا و حربه ی دینی60

تهاجم فرهنگی دشمن62

القای روحیه خود باختگی65

ترویج فحشا و بی بند و باری66

ص:7

نفوذ در میدان های آموزشی68

نقش مسلمانان71

اختلاف حاکمان مسلمان71

خیانت وزیران و حاکمان80

نقش توده ی مسلمانان اندلس84

نتیجه گیری86

بخش چهارم:90

تهاجم فرهنگی و انقلاب اسلامی ما90

تعریف فرهنگ و تهاجم فرهنگی91

زمینه های تهاجم فرهنگی93

زمینه های داخلی94

ضعف فرهنگِ اجتماعی و مذهبی مردم94

نبود قوانین اسلامی در اداره ی کشور94

الگوپذیری از قوانین کشورهای غربی و شرقی95

کم رنگ شدن ارزش های انقلاب و اسلام96

رفاه طلبی مسئولان و مردم97

عملکرد بد برخی از مسئولان98

تندروی ها در آغاز انقلاب99

وجود خواص منفی گرا100

عقب ماندگی علمی و صنعتی101

فراموشی نسل جوان102

زمینه های خارجی103

تبلیغات103

برتری علمی، صنعتی، نظامی و سیاسی104

ص:8

تهاجم فرهنگی و شیوه های آن104

دیدگاه امام و رهبری درباره ی تهاجم فرهنگی112

بخش پنجم:120

رسانه و ایجاد مصونیت فرهنگی120

روش های ایجاد مصونیت در مقابل تهاجم فرهنگی121

تبیین موضوع122

تقویت فرهنگ خودی122

ترویج سنت های غیرمتعارض با دین123

معرفی تاریخ فرهنگی کشور124

معرفی سندهای افتخار ملی124

تبیین جایگاه نظام در سطح جهانی125

گسترش سنت های اسلامی126

تبیین برتری دین اسلام126

تبیین نتیجه ی عمل به قانون ها و احکام اسلامی127

تبیین هدف های دشمن در این تهاجم128

کتاب نامه129

ص:9

ص:10

بندی به ارزش ها سر از پا نمی شناسند و با تمام وجود از نور اسلام _ که بر کالبد خسته ی بشر تابید و به آن حیات بخشید _ پشتیبانی می کند؛ اسلامی که به هنگام غوطه ور بودن سرزمین ها در گرداب جهل و خرافه پرستی، نور ایمان و معنویت و دانش به آن ها افکند و در آن سرزمین ها، اندیشمندان بزرگی پروراند که قله های علم و کمال را درنوردیدند.

آری آن گاه که اروپا در خواب بلند زمستانی فرو رفته بود، اسلام راه را بر آنان روشن کرد و نسیم آزادی و عدالت جسم رنجورشان را نوازش داد و تحفه ی راهشان ساخت. این نور از تنگه ی جبل الطارق به دریچه ی قلب اروپاییان نفوذ کرد و اگر نبود دودستگی ها و روی آوردن حاکمان و در پی آنان توده مردم به بی بندوباری، هیچ گاه دست آوردهای هشت قرن تلاش علمی مسلمانان اندلس در آتش تعصب های کورکورانه قرون وسطا خاکستر نمی شد و کتاب خانه قرطبه با چهار صد هزار کتاب، گنجینه ی با ارزشی می بود که از گزند یغماگران اروپای جاهلی در امان می ماند؛ میراث گران قدر مسلمانان در آتش دشمنی و کینه اهریمنان نمی سوخت و قرن ها ساکنان اندلس که بوی خوش آموزه های اسلامی را استشمام کرده بودند، در آتش انتظار نمی سوختند، امروزه بار دیگر خداباوران دنیا ورود دوباره اسلام را آرزو می کنند.

از آغاز قرن بیستم در غرب، طلیعه ی انقلاب اسلامی، امید رهایی را در دل های آنان شعله ور ساخته است.

کم کم محدودیت ها و دشواری های پیروی از اسلام، در گوشه و کنار جهان برداشته شده و بشر به فطرت خداجو و دین حنیف اسلام روی آورده است. راه آسمان بر روی انسان های غافل و غرق در مادّیت و ماده پرستی گشوده شده است. مسلمانان نیز می کوشند تا از ژرفای تاریخ و حوادث تلخ و دردناک

ص:11

گذشته عبرت آموزند و فراروی خود را درخشان نمایند، زیرا حوادث گذشته چراغ راه آینده است و مسیر حرکت و پویایی را فروزان تر می نماید.

پژوهشگر ارجمند جناب حجه الاسلام سعید طالبی نیا کوشیده اند تاریخ اندلس را پیش از ورود اسلام، بعد از آن و هم چنین علل ناکامی مسلمانان را در این سرزمین _ پس از تهاجم فرهنگی دشمن _ جستجو کرده و فراروی مخاطبان قرار دهد. امید که تلاششان مورد رضایت الهی و مقبول دست اندرکاران محترم فرهنگی کشور قرار گیرد.

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

سفید است.

ص:12

ص:13

در این زمینه نوشتار دکتر «مارتینز مونتابث» مستشرق اسپانیایی، نیز ارزنده است:

اگر حاکمیت هشت قرنه ی اسلام بر اسپانیا نبود، هرگز این کشور وارد گردونه ی تاریخ تمدن نمی شد. این دوره، در حالی که اروپای همسایه، اسیر تیرگی جهل و عقب ماندگی بود، روشنایی خرد و فرهنگ را به آن جا منتقل کرد.(1)

فرهنگ اسلامیِ علم دوستی چنان در کام مسلمانان اندلس، شیرین افتاد که بسیاری از آنان مشتاق گام نهادن در این راه شدند و این همه در حالی بود که اروپای آن روز، در گرداب تفتیش عقاید وحشی گری و مخالفت با علم غوطه ور بودند.

با ورود اسلام به اندلس، زنان پا به دنیا و فرهنگ دیگری نهادند و به درجات بلند علمی و اجتماعی دست یافتند، همان جایگاهی که امروزه در پی آنند، اما روز به روز زنان را به پرتگاه سقوط نزدیک می سازند. در اوج مدنیت اسلامی در آن جا، زنان تحصیل می کردند و حتی بانوانی در دانش و ادب شهره ی آفاق شدند؛ زنانی همچون «ولاده» دختر امیر محمد که در سال 860 میلادی شاعر برجسته و توان مندی بود.

سواد آموزی چنان رو به فزونی نهاد که تنها در مدت یک سال در قرطبه، بیش از پانزده هزار جلد کتاب نوشته شد و با انتقال صنعت چاپ از بغداد به اندلس، این رقم فزونی یافت. داشتن کتاب و کتاب خانه نشانه بزرگی و فخرفروشی گردید. بزرگانی در میدان علم و نوآوری قد برافراشتند و کارهایی را به بشر و جهان علم عرضه نمودند.

ص:14

در پزشکی مسلمانان به درجه ای رسیدند که «سانچو» پادشاه «لیون» از شهرهای شمال غربی شبه جزیره ی ایبری برای معالجه بیماری سخت خود، نزد پزشکان مسلمان رفت و بهبود یافت.(1)

پروفسور «دالماس» استاد بیماری های زنان دانشکده پزشکی شهر «مونت پلیه» اعتراف می کند:

تمدن مسلمانان منحصر به فن معماری و نقش و نگار ساختمان ها و مساجد پرشکوه نیست، بلکه شامل بسیاری از علوم و معارفی می شود که اساس علوم جدید به ویژه علوم گیاه شناسی و پزشکی است.(2)

نهضت علمی ای که با ورود اسلام به اندلس پدید آمده بود، با شکوفا کردن استعدادهای مردم، اندیشمندان بنامی چون ابن مسّره، ابن خرم، ابن باجه، ابن رشد، ابن طفیل، ابن عربی، ابن سید بطلمیوسی، علی بن عباس، زهراوی، ابن سعید مغربی، حیان بن خلف قرطبی، عبدالحمید بن عبدون اندلسی و... را به یادگار گذاشت.

هم چنین با توسعه فعالیت های اقتصادی در بخش های گوناگون صنعت، ریسندگی و بافندگی نیز از رشد چشم گیری برخوردار شد تا جایی که تنها در شهر طلیطله پنجاه کارخانه پارچه بافی وجود داشت که تعدادی از این ها مخصوص بافتن پارچه های ابریشمی بود و حدود چهل هزار کارگر در این کارخانه ها مشغول به کار بودند.(3)

آنان در استفاده از معادن نیز به موفقیت های ارزشمندی رسیدند؛ آنان طلا را

ص:15

از ماسه و شن رودخانه های لارده، شقر، تاجه، به دست می آوردند، نقره راه از معادن مرسیه، حمّه، قرطبه، باجه و آهن را از شمال وادی الکبیر.(1)

مسلمانان برای استفاده از زمین های بی آب، با بهره گیری از مهارت های فنی خویش، روش های جدید آبیاری را اختراع کردند و از این طریق، زمین های بسیاری را آباد کردند. با رشد و توسعه اقتصادی، کالاهای صنعتی و کشاورزی و صادرات و بازرگانی و تجارت خارجی اندلس رونق یافت و کالاهایی مانند: اسلحه، ورق آهن، ظروف چینی مُذَهَبْ و سفالی، کاشی های رنگارنگ، فرش، انواع پتو و پارچه های ابریشمی و... صادر گردید.(2)

سوگمندانه، با این همه رشد و توسعه، جامعه اسلامی به یکباره دستخوش نفاق و آلودگی جنسی گردید و میراث پربهای آن در زیر شلاق دشمنی و یک دندگی اربابان کلیسا سوخت و خاکستر شد و حتی این دست آوردها به نام دیگران در تاریخ نگاشته شد. اکنون هر مسلمان بیدار دلی با نظر کردن به حکومت اسلامی اندلس از خود می پرسد، چرااندلس از اوج قدرت به حضیضِ ذلّت کشیده شد؟ علت را باید در کجا جست جو کرد؟ آن چه ما در یافتیم در قالب پنج بخش تحت عنوان کلیات، شناخت کلی اندلس، علت های شکست، تهاجم فرهنگی و انقلاب ها و رسانه و ایجاد مصونیت فرهنگی، در اختیار شما همدلان قرار می دهیم؛ باشد که گذشته، چراغ راه آینده مان باشد و هیچ گاه این فرجام تلخ و دردناک در کشورهای اسلامی تکرار نگردد.

ص:16

ص:17

ص:18

ص:19

_ این موضوع مهم را مطرح کردند و از آن به عنوان «شبیخون فرهنگی» نام بردند و از مسئولان و مردم خواستند در این باره تأمل کنند. هرچند برخی دست اندرکاران فرهنگی کشور به این مهم توجّه کافی نکردند و ایشان بارها از این کم توجّهی گله کرده اند. بر حسب وظیفه و در جهت لبیک به فرمان رهبر معظم انقلاب و با توجّه به پاره ای همانندی های اوضاع کنونی کشور ما با وضعیت هشت قرن حکومت مسلمانان در اندلس، بر آن شدیم تا با طرح و بررسی مقایسه ای میان آن دو، برنامه سازان و مدیران تولید صدا و سیما را به اهمیت و خطر این جریان، بیش از پیش متوجّه نماییم.

ص:20

4 _ میان عملکرد کلیسا و مسیحیان و اسلام و مسلمانان در اسپانیا چه تفاوت اساسی وجود دارد؟

5 _ دلیل های سقوط حکومت مسلمانان دراندلس چه بود؟

6_ میان وضعیّت کنونی ما و اوضاع مسلمانان در اندلس چه تفاوت ها و همانندی هایی وجود دارد؟

7 _ مهم ترین خطر تهدیدکننده ی جامعه ی کنونی ما چیست؟

8 _ نقش صدا و سیما و نهادهای فرهنگی دیگر در پاسداری از حریم فرهنگی کشور چیست؟

9 _ روش های دشمن در تهاجم فرهنگی چگونه است؟

ص:21

ص:22

ص:23

این سرزمین آب و هوایی بسیار مناسب و مردمانی زیبا و طبیعتی دلربا دارد و هر انسان خوش ذوقی را به سوی خود می کشاند. مسلمانان نیز با آگاهی از این آب و هوای خوش وارد آن جا شدند و بسیاری از مسلمانان مهاجر سال ها در آن جا رحل اقامت گزیدند.

ص:24

ظهور کردند که از مفاخر اسپانیا شدند. پس از آن که دولت رومِ غربی برچیده شد، طایفه های ویزیگوت(1) و «واندال»(2) در قالبمهاجم، داخل شبه جزیره شدند و رومیان را اخراج کردند. بدین ترتیب، اندلس در قرن ششم میلادی، به تصرف ویزیگوتها درآمد. در هنگام حمله ی لشکریان اسلام به اندلس، همین ها در آن جا حکومت می کردند.

با گذشت زمان و با ایجاد تعامل فرهنگی، بین ویزیگوت ها و لاتین زبانان که در اندلس بودند، در هم آمیختگی حاصل شده و زبانشان لاتینی گردید. ویزیگوت های بت پرست، خدایان خویش را ترک گفته و آیین مسیح را پذیرفتند و هنگام لشکرکشی مسلمانان به این سرزمین، ویزیگوت ها و لاتین، در کنار هم تحت یک حکومت اشرافی، تربیت یافته بودند و مردم این سرزمین دارای روح بندگی ورقّیّت بودند.(3)

گوت ها(ویزیگوت ها) اسپانیا را براساس همان نظام روم باستان اداره می گردند. کشور همچنان به ایالت ها(4) و شهرها(5) تقسیم می شد و بر هر ایالت یک «دوک» و بر هر شهر یک «کُنت» فرمان می راند. هر یک از این حاکمان نیز برای رتق و فتق امور مالی و قضایی و نظامی منطقه ی تحت حاکمیّت خود، گروه دیگری به نام کارمندان(6) را به کار می گرفتند. پادشاهانِ گوت، باخودکامگی حکم می راندند و در اداره ی امور کشور فعال مایشا بودند. هم چنین شورایی

ص:25

مرکب از بزرگان و نجیب زادگان بود، که در هر کاری، پادشاهان گوت را یاری می کرد. اما خودکامگیِ پادشاهان، هرگونه قدرت و اختیاری را از این شورا گرفته بود. اصولاً پادشاه می بایست ازمیان نجبا و بزرگان انتخاب می شد، ولی در عمل، هر کدامشان که زور بیشتری داشت، قدرت را به دست می گرفت.(1) بنابراین فضای سیاسی اسپانیای پیش از ورود اسلام یک استبداد تمام عیار و اختناق وحشت زا بود. از همین رو، مردم این کشور همواره چشم به راه یک نجات دهنده می زیسته اند و طلوع آفتاب اسلام را در سرزمین شان بسانِ سحاب رحمتی بر فراز آسمان امیدشان تصور کردند و به سرعت آن را پذیرفته و در آن ذوب شدند.

ص:26

شاعران رومی _ و چهار نفرامپراطور، یعنی «تراژان»(1)، «آدرین»(2) «مارکوس اورلیوس»(3) که یکی ازفیلسوفان معروف بود _ و «تئودوس»(4) ظهور کردند که در تاریخ فرهنگ وتمدن اروپا، مقام و منزلتی یافتند.(5) اما درباره ی دوره ی دوم، یعنی سیطره ی پادشاهان ویزیگوت، شاید بتوان گفت که اسپانیای عصر گوت ها، نه آن چنان که برخی تاریخ نویسان فرانسوی و عرب معتقدند سراسر بد بوده است و نه آن گونه که اسپانیایی ها می پندارند، یکسره خوب بوده است؛ بلکه این عصر، ادامه ی عصر فروپاشیده ی رومی ها است. بنابراین اگرچه گوت ها، مردمانی بیابان نشین بودند و قاعدتا نمی توانستند در ارتقای فرهنگی اسپانیا نقش مؤثری ایفا کنند. ولی مردم بومی اسپانیا که به مسیحیت گرویده بودند، با الهام از اندیشه ها و فلسفه ی آن جا، قابلیّت پیش رفت فرهنگی را داشتند. از این رو، جای شگفتی نیست که در این سرزمین دوردست، مردانی چون «ایزیدور سیویلیایی»(6) _ دانشمند ذوالفنون _ ظهور کنند. بنابراین اسپانیای مسیحی، دراین زمینه از سراسر اروپای غربی گوی سبقت ربود. هم چنان که اسپانیای اسلامی در جنبه های گوناگون اندیشه ی اسلامی، از دیگر سرزمین های جهان اسلام پیشی گرفت.شاید علت این امر در تأثیرگذاری این سرزمین زیبا و شگفت بر ساکنانش خلاصه

ص:27

شود.(1)

با همه آن چه گفتیم، بدون تردید فرهنگ اسپانیای پیش از اسلام در مقایسه با تمدن اسلامی، چیزی برای ابراز وجود نداشت و برتری نسبی فرهنگی اسپانیای پیش از اسلام در مقایسه با اروپای بی تمدن آن زمان، چیزی را ثابت نمی کند و از ارزش خدمات بسیار مسلمانان در این سرزمین نمی کاهد.

ص:28

دیگر، خشکسالی و قحطی، سراسر کشور را فراگرفته بود؛ درست مانند زمانی که مسلمانان از این کشور اخراج شدند. این در حالی بود که سران کشوری در کاخ های عالی خود، بی خیال و آسوده خاطر به عیش ونوش مشغول بودند و با استثمار مردم بیچاره ی اسپانیا، به خوش گذرانی و تن پروری می پرداختند. کار کشاورزی یا بر عهده ی کشاورزان بود و یا غلامانی که به ضرب شلاق اربابان سنگ دلشان، به کارهای سنگین گماشته شده بودند. آنان برای همیشه طوق بندگی به گردن انداخته بودند و هرگز برای آزاد شدنشان از چنان فضای ظلمت زایی، امیدی نداشتند. آنان بدون اجازه ی ارباب حتی نمی توانستند زن بگیرند یا دختری را شوهر بدهند و چنان که بین کشاورزان دو اربابِ همسایه، ازدواجی صورت می گرفت، فرزندان آن ها میان دو ارباب به طور مساوی تقسیم می گردید.(1) در چنان اوضاع بدِ اقتصادی و وضعیت اسفبار زندگی، مردمان زحمت کش دیگر به آینده ای روشن و توانمند، امید نداشتند و نابودیشان را به چشم می دیدند.

ص:29

ششمین و آخرین پادشاه گوت دراندلس بود.

ماجرای فتح اندلس از آن جا آغاز گردید که «ژولین»(1)_ فرماندار «سبته» _به خاطر تعرضی که از سوی رودریک به دخترش شده بود، از پادشاه سرپیچی کرده و به ناچار به فراریان دیگر اسپانیا در آفریقا پیوست و با اصرار از موسی بن نصیر _ حاکم مسلمان آفریقا_ خواست تا اسپانیا را از چنگال ستمگرانه پادشاه غاصبش نجات بخشد. در پاسخ به این درخواست، موسی بن نصیر باگرفتن اجازه از ولید(2)_ خلیفه ی مسلمانان _ یک افسر جوان و شجاع به نام «طریف» را برای کشف و گردآوری اطلاعات لازم و مقدماتی به سواحل جنوبی اسپانیا فرستاد. وقتی گزارش های رضایت بخش او به دست موسی رسید، در ماه رجب سال 92 هجری قمری «طارق بن زیاد» _ از لایق ترین سرداران موسی بن نصیر _ باسپاه اندکی مرکب از هفت هزار نفر مردان جنگی، از تنگه ی جبل الطارق گذشتند و در محلی که هنوز به نام وی معروف است، پیاده گردیدند و سپس نخست در شهر «الجزیرة الخضراء»(3)فرود آمده و نماز صبح را در آن جا به پا داشت، و با برافراشتن پرچمِ نبرد به نبرد و پیش روی پرداخت. بعدها در همان محل برافراشته شدن پرچم ها، مسجدی به نام «مسجد الرایات» ساخته شد که حتی تا زمان مراکشی _ از دانشمندان قرن ششم و هفتم ه. ق _ به همین نام باقی بوده است.

ص:30

از سویی گوت ها نیز بسیار کوشیدند تا راه را بر طارق بسته و مانع پیشرفت وی گردند، ولی نتوانستند. در پی این حمله های نخستین، جمع آنان از هم پاشیده و پراکنده گردیدند و طارق مستقیما به سوی «طلیطله»(1) پیش رفت. کهاین پیش روی بزرگ در تاریخ ثبت گردیده است. لشکر طارق با سپاه کمکی که از مرکز رسید، بیش از 12 هزار نفر گردید. رودریک که در حال فرونشاندن آشوب های شمال کشور بود و «تدمیر» را به جای خود گماشته بود، با شنیدن این خبر به پایتخت برگشت. «تدمیر» به او نوشته بود: مردمی به کشور ما آمده اند که نمی دانیم آیا اهل آسمانند یا اهل زمین.» رودریک، امیران ارتش و خان های کشور را به جنگ فراخواند و حکم داد که همگی با مردمان و وابستگانشان در شهر «قُرطُبه»(2) به او بپیوندند. طولی نکشید که تعدادنیروهای سپاه سلطنتی به همراه سپاه کمکی امیران اطراف، نزدیک به یکصد هزار تن رسید. این دو لشکر در مکانی به نام «لکه»(3) در روز یکشنبه _ دو روزمانده به آخر ماه رمضانِ سال 92 ه . ق _ باهم درگیر شدند و این جنگ تمام عیار میان آن ها، تا روز یکشنبه پنجم شوال ادامه یافت. فرزندان تیزا _ پادشاه پیشین که به دست رودریک کشته شده بود _ در همان حمله ی اول از لشکر رودریک جداشدند، ولی فراوانی لشکریان باقی مانده ی رودریک و مناسب بودن سلاح و وسایل جنگی و آرایش خوب نظامی آن ها، باعث گردید تا مدت بیشتری در برابر حمله های سخت مسلمانان، پایداری نمایند. ولی حمله ی پایانی طارق بن

ص:31

زیاد، به قدری سخت و سنگین بود که ایستادگی دشمن در برابر آن ممکن نبود. از این رو، جمعیت گوت ها به کلی از هم پاشید. پادشاه رودریک هنگام فرار، خود را به آب رودخانه اندخته و کشته شد و مسلمانان اسب و لنگه ی کفش او را در میان گِل و لایِ رودخانه پیدا کردند.

آن چه در این پیروزی اهمیت ویژه ای دارد، نقش رهبری این حرکت اسلامی بود.(1) در این نبرد نابرابر و در شرایطی که دشمن از امتیازِ آشنابودن با منطقه، پشتیبانی نظامی و تأمین غذایی و تدارکاتی برخوردار بود، طارق شگردی به کار برد تا سربازان مسلمان را به رغم کمی تعدادشان، از لحاظ روحی کاملاً آماده نماید و از تعداد کم جنگ جویان اسلام، بیشترین بهره را ببرد. وی ابتدا در برابر دیدگان وحشت زده ی سربازان دستور داد تا کشتی هایی را که با آن از دریا عبور کرده بودند و هم چنین اندوخته های غذایی شان را آتش بزنند و تنها به اندازه ی یک وعده، غذا نگه دارند.(2) آن گاه در حالی که انبوه لشکر دشمن از یک سو و فاصله انداختن تنگه میان مسلمانان و مرکزیت آنان در شمال آفریقا از سوی دیگر، برسختی و نابرابری جنگ به نفع دشمن می افزود، در یک سخنرانی هیجان برانگیز پس از فراخواندن نیروهایش به جهاد و فداکاری و بعد از حمد و ثنای پروردگار، خطاب به لشکریانش گفت:

ای لشکریان! از این جزیره به کجا خواهید گریخت؟ در حالی که دریا در پشت سر، و دشمن در برابر شماست. پس به خدا قسم که چاره ای جز پایداری و شکیبایی نیست. بدانید که شما در این جزیره از کودکان یتیم در کنار سفره ی افراد لئیم، زبون ترید اکنون دشمن شما با لشکری انبوه، سلاحی بُرنده و ذخیره ی

ص:32

غذایی فراوان به استقبالتان آمده است و شما جز شمشیرهایتان، پناهی ندارید و جز آن چه از دشمن بگیرید غذایی ندارید. اگر مدتی در این جزیره به تنگ دستی و نیازمندی گرفتار شوید و در کارتان چاره ای نیندیشید، آبرویتان بر باد خواهد رفت. شما با هراسی که در دلِ دشمنان انداخته اید، شجاعت و جرأت را در خود پرورده اید. پس خواری و پستی را از آینده ی کار خویش دور کنید و این ستم کاران را از این سرزمین برانید. اکنون لشکری قوی در برابر شما آمده و هر گاه شما مرگ را بر خود هموار کنید، پیروز می شوید، زیرا فرصت هم اکنون بر شمادست می دهد. من شما را از چیزی برحذر نمی کنم که خود از آن دور باشم مگر آن که من پیشرو شما باشم.(1)

می توان ضعف حکومت «ویزیگوت ها» را در اسپانیا که به شکست آنان انجامید در سه عامل خلاصه کرد:

1_ اختلاف در میان طبقات اعیان و بزرگان بر سر جانشینی پادشاه؛

2_ نارضایتی بخش های دیگر جامعه به خاطر امتیازهای طبقه ی اعیان و در نتیجه غیرقابل اعتماد بودن سپاه؛

3_ تعقیب و تفتیش عقاید دینی(2) یهودیان که سبب استقبال آنان از مسلمین گردید.(3)

از سوی دیگر، عوامل زیر به مسلمانان در دست یابی به پیروزی نهایی کمک شایانی کرد:

1_ وجود فرماندهی قوی و شجاع و با کفایت، همچون طارق بن زیاد؛

ص:33

2_ مسلمانانِ مبارز با روحیه ی ایثار و شهادت طلبی و باانگیزه ی معنویِ انجام دادن تکلیف می جنگیدند؛

3_ اطاعت محض جنگ جویان مسلمان از مافوق و فرماندهی خویش و سرعت در عمل.

ص:34

ص:35

5 _ روشن شدن شعله های تمدّن شهرنشینی و دانش در اسپانیا به دست مسلمین، هنگامی که تمام اروپا اسیرِ جهل و نادانی و گرفتار جنگ و خونریزی بود.(1)

ص:36

حکومت مسلمانان در آندلس از آغاز پیروزی و پایه گذاری شان تا افول سلطه ی آن ها در اندلس فراز و نشیب ها و دوره های مختلفی دارد که با نگاهی گذرا شامل دوره های ذیل می گردید:

ص:37

در آفریقا پنهان شده بود، از این فرصت استفاده کرد و در نامه ای به قحطانی ها، آنان را با خودهمراه نموده و با حرکت به سوی قرطبه (مرکز حکومت) در جنگی سخت، یوسف فهری را شکست داد و بدین ترتیب حکومت مستقل امویان اندلس در سال 138 ه . ق بنیان نهاده شد.

این حکومت تا سال 422ه . ق ادامه یافت و در این مدت 16 نفر حکم رانی کردند.(1)

ص:38

شدند و با کمک دولت های مسلمان محلی، مسیحیان را عقب راندند و مدتی بعد، سلسله ی مرابطین در سال 483 ه.ق زمام امور اندلس را به دست گرفت و در مدت 60 سال، شش نفر از آنان بر اندلس حکومت کردند که تا سال 543 ه . ق طول کشید.

پس از این سلسله، ملوک الطوایفی دوم تا سال 566 ه . ق شکل گرفت که پنج حکومت مستقل بودند و در کنار حکومت مرابطون تشکیل شده بودند. سلسله ی موحدون نیز با شکست دادن مرابطون و حکومت های محلی دیگر، 13 تن از فرمانروایان آن ها مدت 127 سال در اندلس حکومت کردند و سرانجام در نتیجه ی سستی در ارکان حکومت موحدون، دوران ملوک الطوایفی سوم (620 _ 897) شروع شد که آخرین دوران حیات سیاسی مسلمانان در اندلس بود.(1)

ص:39

مسلمانان در طول چند قرن، کشور اندلس را از نظر علمی و مالی به کلی منقلب نموده و آن را تاج افتخاری بر سر اروپا قرار داده بودند، و این انقلاب نه در مسائل علمی و مالی تنها، بلکه در اخلاق نیز بوده است. سلوک آنان با اقوام مغلوبه آن قدر ملایم بود که غیر مسلمانان اجازه داشتند برای خود، مجالس مذهبی تشکیل دهند.(1)

و هنری لوکاس می گوید:

دستاوردهای والای مسلمین در اسپانیا برای فرهنگ اروپای مسیحی، به ویژه پس از قرن سوم هجری از اهمیت والایی برخوردار است. پس از گشوده شدن اسپانیا در سال 92 ه.ق، فرمانروایان اسلامی، اسپانیا را با اندیشه و صنعت اسلامی آشنا ساختند و چون مردم آن کشور فرهنگ برتر اسلامی را پذیرفتند، از آن پس حالت واپس مانده ی زندگی اسپانیایی به سرعت دگرگون شد. شهرهای قرطبه، طلیطله و غرناطه به مرکزی تبدیل گردید که فرهنگ اسلامی ازآن جا در فرانسه، آلمان و سایر سرزمین های اروپای مسیحی پراکنده گشت.(2)

جنبش های علمی _ فرهنگی به اوج خود رسید و تنها در قرطبه در مدّت یک سال بیش از 15000 جلد کتاب نوشته شد و با انتقال صنعت کاغذ از بغداد به اندلس، تعداد کتاب ها افزایش یافت و 70 کتاب خانه ی عمومی تأسیس گردید. در قرطبه که پایتخت اندلس بود، در اثر پیشرفت علمی _ فرهنگی، دانشمندان به اختراعاتی نیز دست زدند. از جمله «ابن فرناس قرطبی» در قرن نهم میلادی، دوربین و ساعت زنگ دار را اختراع کرد. مراکز علمی اروپا تا قرن ها از آثار علمی مسلمانان که به لاتین برگردانده بودند، بهره می بردند. مهم ترین این آثار ترجمه شده «دائرة المعارف پزشکی التصریف» است که ابوالقاسم زهراوی _

ص:40

پزشک عبدالرحمن سوم(1) _ آن را در سه جلد درباره ی جراحت ها نوشته بود. برتری فرهنگی مسلمانان بر جامعه ی اندلس به حدی زیاد بود که «رامون بیدال» به نقل ازنامه ی منظوم «هوراسیوس» می گوید:

اگر چه مسیحیانِ کاستیل و نرومان ها توانستند مسلمانان را در قرن یازدهم میلادی در اسپانیا و سیسیل شکست دهند، ولی همگی به نوبه ی خود در برابر برتری فرهنگی مسلمانان، تسلیم شدند و هنوز مدت زیادی از این جنگ نگذشته بود که علوم و فنون سرزمین های اسلامی، فاتحان خود را به اعجاب واداشت.(2)

درباره ی معجزه ی فرهنگی مسلمانان در اسپانیا «جان دیون پورت» گفته است:

گرچه نقشه ی خائنانه واعمال شرم آور مسیحیان، حکومت چندساله ی مسلمین را در اسپانیا از بین برد، ولی دود این خراب کاری در درجه ی دوم به چشم خودِ اروپای مسیحی رفت؛ زیرا به گفته ی «آفاتول فرانس» _ داستان نویس فرانسوی _ حمله ی وحشی های شمال اروپا بر اسپانیا و نابود کردن دستگاه علمی اسلامی، دست کم پانصد سال اروپا را از پیشرفت های علمی عقب انداخت.(3)

تنها در کتاب خانه ی بیت الحکمه ی بغداد چهار میلیون جلد کتاب موجود بود و در اسپانیا، سالانه هشتادهزار جلد کتاب گردآوری یا نوشته می شد. گروه های دانشجویی از انگلستان و فرانسه و کشورهای دیگر اروپایی به قصد آموزش های علمی به سوی مراکز علمی مسلمانان رهسپار می شدند. تأثیر تمدن

ص:41

اسلامی تا بدان جا بود که روی درب کلیسای «سن پیر» رُم شعارهای اسلامی «لااله الا اللّه » و «محمد رسول اللّه » نوشته شده بود.(1) مسلمانان در پزشکی چنان پیشرفت کرده بودند که دشمن آنان سانچو _ پادشاه لیون _ در سال 348 ه . ق برای درمان بیماری سخت خود، نزد پزشکان مسلمان در قرطبه رفت و بهبودی یافت. آنان ماهرانه کارهای خطیری چون جراحی چشم را با استفاده از سوزن های ریز و باریک انجام می دادند. ستاره شناسی از دیگر رشته های مورد علاقه ی مسلمانان در اندلس بود. به گونه ای که برای نخستین بار در جهان دانش کَلَف خورشید (لکّه های روی آن) را ابن رشد بررسی کرده و آن را دید. حتی بیضی شکل بودن مدار سیّاره ها و حرکت زمین به دور خورشید از جمله مسائلی است که پیش از کپلر(2) _ ستاره شناسآمانی _ و کپرنیک(3) _ ستاره شناس لهستانی _ دانشمندان مسلمان آن راکشفکرده بودند.(4)

ص:42

در این جا پیشرفت اقتصادی اندلس پس از ورود اسلام را در چهار زمینه ی: کشاورزی؛ صنعت؛ تجارت و شهرسازی، بررسی می کنیم.

ص:43

کردند. پس از چندی شاطبه در داخل و خارج کشور معروف گشت و هنوز هم مرکز تولید کاغذ در اسپانیا به شمار می رود. از آن چه «ابن ابّار» شاعر و ادیب شیعی مذهب اندلس در کتاب «الحلل» خود نقل می کند، روشن می شود که در زمان حکومت «عبدالرحمن ناصر»(1) صنعت چاپ نیز رواج داشته است. او می نویسد: پرده دار و دربانِ عبدالرحمن فرمان او را در یک برگ به خط خود و امضا و مهر عبدالرحمن تهیه می کرد و آن را به دیوان ویژه ای می فرستاد که در آن جا فورا به تعداد شهرهای اندلس و فرمانداران آن چاپ و تکثیر می شد.(2)

دکتر «هونکه» در این باره می گوید:

ما خبر نداریم که وزیر عبدالرحمن سوم با چه دستگاهی نوشته های اداری اش را چاپ می کرد و به اداره های اندلس می فرستاد، ولی این مسلّم است که اعراب اسلامی با ماشین چاپ خود، اضافه بر پول کاغذی (اسکناس)، کارت نیز چاپ می کردند.(3)

کشتی سازی از دیگر نمودهای پیشرفت صنعتی در اندلس بود. مسلمانان اندلس برای مقابله با دشمنانی که از راه دریا به آن ها حمله می کردند و برای صدور کالاهای تولیدی خود به خارج به صنعت کشتی سازی روی آوردند.

نخستین برنامه ی منظم کشتی سازی در اندلس، به همّت عبدالرحمن اول (138 _ 172 ه . ق) در پایان حکومتش تصویب شد و در شهرهای طرکونه، قرطاجنّه و اشبیلیه بندرهای کشتی سازی بنا گردید. این صنعت با تأسیس «دارالصناعه» در شهر اشبیلیه، به دستور عبدالرحمن دوم ادامه یافت و در زمان

ص:44

عبدالرحمن سوم به اوج خود رسید. به دستور وی صنعت کشتی سازی گسترش یافت و این صنعت در شهرهای طرطوشه نیز راه اندازی گردید.(1)

صنعت نساجی نیز رشد چشم گیری یافت و کارخانه های بسیاری در این راستا پدید آمد تا جایی که تنها در شهر طلیطله، پنچاه کارخانه ی پارچه بافی وجود داشت و تعدادی از این ها مخصوص بافتن پارچه های ابریشمی بود و حدود چهل هزار کارگر در این کارخانه ها مشغول به کار بودند. تولید پارچه های حریر، پنبه ای، پشمی و قلاب دوزی شده، فرش، انواع پتو و پوستین های تهیه شده از پوست سمور به حدّی رسید که علاوه بر بازار داخلی، به کشورهای اروپایی، آفریقایی و آسیایی نیز صادر می شد.(2)

هم چنین مسلمانان اندلس در استفاده از معدن نیز به موفقیت های ارزش مندی رسیدند. آنان طلا را از ماسه و شِن رودخانه های لارده، شقر و تاجه به دست می آوردند. نقره را از معدن های مرسیّه، حمّه، قرطبه و باجه، و آهن را از شمال وادی الکبیر (در منطقه ای میان قرطبه و اشبیلیه) استخراج می کردند و از دامنه ی کوه های برانس و از أبال در نزدیکی قرطبه، جیوه تهیه می کردند. هم چنین مس را از معادن اشکونیه در نزدیکی لشبونه، سرب را از معدن های قبره، نمک را از معادن سرقسطه و سنگ مرمر را از کوه های مورنیا استخراج می کردند. همه ی این ها نشانِ پیشرفتی بنیادین در صنعت و معدن بود.(3) احتمالاً در استخراج این معادن روش رومیان، در این دوره ادامه یافته است؛(4) اگر چه

ص:45

تکمیل و گسترش آن کاملاً آشکار است.

ص:46

هرچند عرب ها از جهت نهادهای اجتماعی و مردم سالاری چیزی نداشتند، ولی ظاهرا احساس اصیل شهروندی را تشویق کردند.

مأمورانی مراقب بازارها بودند تا کارهای خلاف انصاف صورت نگیرد. اتحادیه های صنفی و بازاری وجود داشت که در رتبه های استادی، نیمه استادی و نوآموز به دقّت تنظیم شده بود.(1)

مسلمانان باسنگ فرش کردن خیابان های قُرطُبه و نصب و روشن کردن چراغ در دو طرف خیابان های آن، شهری رؤیایی را در اروپا به نمایش گذاشتند. دروازه های شهر با خیابان های بزرگی به یکدیگر متصل می شد. در داخل و خارج شهر قرطبه، پارک ها و باغ های وسیعی با نام «الشریعه» برای تفریح ساخته شده بود و در کنار آن جایگاهی به نام «مصلی» جهت برگزاری نماز عید در نظر گرفته بودند.(2)

آب نوشیدنی شهر قرطبه از کوه های اطراف فراهم می شد که با لوله هایی سربی به شهر می رسید و در محله ها تقسیم می گردید. مخزن های آب از مرمر یونانی و ورق های برنجی و گاه از طلا و نقره ساخته می شد که آب را از طریق لوله به این مخزن ها می رساندند. در وسط مخزن بزرگ شهر، مجسمه ی شیری بود که با ورق طلا پوشیده شده بود در حالی که آب از دهانش ریزش می کرد و در کنار آن، مجسمه ی انسان غول پیکری بود که بر روی شیر، آب می ریخت.(3)

«جان دراپپر»(4) در تاریخ پیشرفت فکر در اروپا می نویسد:

ص:47

هفتصد سال بعد از این تاریخ (تاریخی که قرطبه چنین شکوهی داشت) هم حتی یک چراغ در راه های عمومی لندن و پاریس وجود نداشت و قرن ها پس از این تاریخ، افراد پیاده در شهر لندن و پاریس، در روزهای بارانی تا قوزک پا در گل فرو می رفتند.(1)

اگر به مسجد جامع قرطبه، مسجد اشبیلیه و یا کاخ الحمراء در غرناطه سری بزنیم می توانیم بزرگی دستاورد مسلمانان را حدس بزنیم. یک تاریخ نویس غیراسپانیایی، مطلب را چنین خلاصه کرده است:

اگر شمال _ یعنی اروپا _ طالب بهترین چیزها در علم، پزشکی، کشاورزی، صنعت یا زندگی متمدن باشد، برای یاد گرفتن آن باید به اسپانیا برود.(2)

آن چه گفتیم تنهاگوشه ای از خدمات بی مانند مسلمانان در سرزمین اندلس بود و آثار معماری به جا مانده از دوران حکومت اسلامی در اندلس، سند انکارناپذیری بر نقش مسلمانان است.

ص:48

سرکوبی مخالفان، به ویژه شیعیان، اصرار می ورزیدند. با این وجود شیعیان اندلس دو منشأ خیزش و بروز داشتند:

1. خاندان های عربی که به اندلس می آمدند و از قبل، به پشتیبانی از آل علی علیه السلام اعتقاد داشتند؛

2. قبیله های بربر که از فرقه های دیگر اسلامی خاطره ی خوبی نداشتند.

نخستین قیام عربی که با علویان ارتباط داشت، قیام «عبداللّه بن سعید بن عمار بن یاسر» بود،(1) که به نتیجه ای نرسید.

دوم، قیام حسین بن یحیی بن سعد بن عباده خزرجی بود. وی در سال 165 ه . ق (782 م) در سرقسطه به پاخاست و عبدالرحمن را از خلافت کنار گذاشت. در این قیام سلیمان بن یقطان اعرابی نیز او را همراهی می کرد. اساسا تشیع از آغاز پیدایش خود _ همان گونه که در شرق، موالی(2) ایرانی را به سوی خود جذب کرد _ در غرب نیز موالی بربر(3) را به سمت خود کشاند. بدین ترتیب شمال آفریقا، سرزمین مناسبی برای تبلیغات شیعی گردید. نخستین نفوذ تشیع در اندلس در میان بربرهایی بود که در پیروزی ها با اعراب مشارکت داشتند و انحصارطلبی عرب ها را درگرفتن غنیمت های جنگی به چشم دیده بودند. بربرها

ص:49

بیشتر در مناطق کوهستانی همچون: الجوف و البیره استقرار یافته بودند.(1)

فرهنگ شیعی از دو راه به اندلس وارد شد:

1_ از طریق اندلسی هایی که به مشرق می آمدند و فرهنگ شیعی را به ویژه از عراق _ که محل اجتماع شیعیان بود _ مصر یا مغرب برمی گرفتند.

2_ از طریق شرقی هایی که به طور مستقیم به عنوان «داعی» در اندلس فعالیت می کردند و یا در جست وجوی خواسته ی رهبران خود در آن جا رفت و آمد داشتند.

نخستین کسی که با سفر به شرق بخشی از فرهنگ شیعی را به اندلس منتقل کرد، «محمد بن عیسی قُرطُبی» معروف به اعشی (221 ه . ق) است. او سفرش را در سال 179 ه . ق آغاز کرد و برخلاف هم دوره ای های خود که برای آموختن فقه به مدینه نزد مالک بن انس و شاگردان او می رفتند، به عراق رفت. نتیجه ی این سفر انتقال برخی از کتاب های «وکیع بن جراح» به اندلس بود.

وکیع از بزرگ ترین محدثان شیعی بود و کتاب هایی هم در دفاع از اندیشه های زیدی داشت. در اندلس به محمد بن عیسی پیشنهاد قضاوت شد، ولی آن را رد کرد. او از فضیلت های امام علی بن ابی طالب علیه السلام سخن می گفت و او را در زندگی الگوی خویش قرار داده بود.

اکنون نقش داعیان فاطمی(2) را در گسترش آیین تشیع در اندلس بررسی می کنیم: شرقیانی که به قصد تبلیغات شیعی به اندلس می آمدند، اهداف واقعی خود را در پوشش کارهایی مانند تجارت، دانش اندوزی و یا جهان گردی پنهان

ص:50

می کردند.

فاطمیان مغرب، در پی هجوم به مصر (در شرق) و اندلس (در شمال) بودند. به همین دلیل بسیاری از جاسوسان خود را روانه ی اندلس کردند تا اوضاع را شناسایی کرده و راه های دخالت در آن را بیابند و از نظام سیاسی، اقتصادی و دینی آن جا آگاه شوند. سپس داعیان خود را به آن ناحیه اعزام کردند.(1)

با این حال باید گفت پیروزی فاطمیان در جذب یاورانی از اندلس بسیار ناچیز بود. دلیل این امر، قوت مذهب سنّی در آن دیار بود. البته کسانی چون «ابن ابی منظور» که عهده دار مقام قضاوت در حکومت اسماعیل منصور _ سومین خلیفه ی فاطمی (334 _ 341 ه . ق / 945 _ 952 م) بود و شاعر البیری که سال هایی از جوانی خود را در اندلس به سر می برد، وقتی گرایش فاطمی او آشکار شد از آن جا طرد گردید. از نتیجه های تلاش فاطمیان، جذب پیروانی برای خود بود. البیری همان «ابن هانی اندلسی» (362 ه . ق / 972 م) بود که به خدمت معزفاطمی درآمد و پس از آن شاعرِ رسمیِ دعوت شیعی فاطمی شد. اشعار وی منبعی مهم برای شناخت آرای اسماعیلیان در مسایل گوناگون دینی _ اعتقادی است.(2)

ص:51

نوادگان امام حسن مجتبی علیه السلام ) سقوط کرد(1) و تمام کوشش ها در برگرداندن آن بی نتیجه ماند، زمینه ی تبلیغات شیعی که سال ها در اندلس سابقه داشت، فراهم گردید. در این زمان، علویان با استفاده از فرصت، به تشکیل نخستین دولت شیعی اقدام کردند که در اندلس به نام آن خطبه خوانده می شد. این دولت، دولتِ حمودی بود که تنها نصف قرن دوام آورد. اگرچه با وجود کوتاهی عمرش، حوادثی در آن رخ داد که به بررسی بیشتر نیاز دارد.

علی بن حمود نخستین خلیفه ی حمودی، با این که اصالتا عرب بود، بیشتر وقت ها به زبان بربری صحبت می کرد. امیرنشین های مستقل بربری هم، دعوت دولت حمودی را پذیرفتند، از جمله دولت بنی زیری صنهاجی در غرناطه که گرایش شیعی آن ها تا پایان دولتشان بر جای ماند. اندلسی ها در مقابله با دعوت شیعی، نوعی تجاوز پنهانی بربرها را می دیدند و به همین دلیل با تمام امکانات در برابر آن ایستادگی می کردند. شاید همین مسأله بربرها را به سوی اتحاد کشاند، تا ضربه ای از اندلسی ها بر آنان وارد نشود. در این دوره شاهد نوعی آزادی اندیشه هستیم که در تمامی دوران خلافت امویان از آن خبری نبود. این آزادی سبب شد تا بسیاری از باورداشت های شیعی آشکار شود. بدون آن که نیروی حکومتی خاصی آن را تحت فشار قرار دهد. در سایه ی این آزادی اندیشه گونه ها و اقسام فرهنگ های شرقی در اندلس رواج یافت.این درحالی بود که در خلافت امویان، در این زمینه رقابت سختی وجود داشت. امویان تنها

ص:52

آن چه را که موافق و هم آهنگ با روحیه ی حاکم بر اندلس بود اجازه می دادند.(1) در یک جمع بندی کلی می توان گفت که با وجود موانع بسیار، از آن جا که فرهنگ شیعی دارای مواضع عدالت خواهانه و حق طلبانه بود و هم چنین مبانی اصولی و منطقی داشت، توانست درجامعه ی اندلس جای پایی برای خود باز کند و حتی به ابراز وجود سیاسی چند ساله نیز موفق شد، ولی آن چه مسلم است این که فرهنگ اصیل شیعه ی دوازده امامی، هیچ گاه در اندلس بروز جدّی نیافت.

ص:53

چشم همه ی مسیحیان مجسم بود. ازاین رو، مسیحیان برای انتقام گیری، حریصانه در تعقیب یهودیان برآمدند.

البته در شرق، این جست وجو کم رنگ بود، ولی در غرب، کلیسای رم بر تعقیب و آواره کردن یهودیان همت گمارد. در نتیجه یهودیان به اسپانیا، شمال آفریقا و شهرهای شرقی که کلیسای مسیحی در آن جا نفوذ کمی داشت، گریختند.

شمار یهودیان در اسپانیا چندان زیاد شد که در روزهای پایانی عصر گوتی چندین شهر از جمله دو شهر جنوبی «لوسنا»(1) و «الویرا»(2) کاملاً یهودی نشینبودند. با قدرت یافتن روحانیون مسیحی در عصر ریکاردو، انجمن های «تولدو» سخت گیری به یهودیان را آغاز کردند. سومین انجمن تولدو بیانیه ای مبنی بر ضرورت غسل تعمید فرزندانی که از زوج های یهودی _ مسیحی متولد می شوند، صادر کرد و سپس مسیحیانِ آنان را میان مسیحی شدن یا ترک اسپانیا آزاد گذاشت. در نتیجه بسیاری از یهودیان به ناچار کشور را ترک کردند و گروهی نیز به پذیرفتن مسیحیّت تظاهر کردند که آنان را «یهودیانِ در پرده»(3) می نامند. گوت ها که از آزار این عده به تنگ آمده بودند، ضمن دستوردوباره ی غسل تعمید برای آنان، انجام دادن مراسم دینی یهودیان را ممنوع کردند و یک چهارم دارایی های کسانی را که بر یهودیت باقی مانده بودند، مصادره کردند. سرانجام فشار بر آنان به قدری شد که همگی به عنوان برده در میان مسیحیان توزیع گردیدند و حتی آزاد کردن آن ها به دست مسیحیان ممنوع اعلام شد.

ص:54

با این اوضاع، یهودیان در پیِ آرامشی نسبی بودند.(1) هنگامی که شهرهای اسلامی را در آن سوی تنگه، امن و آرام دیدند، بسیاری از آنان برای رهایی از روزگار سیاهی که داشتند، از اسپانیا فرار کرده و به آستان مسلمانان در آفریقا پناهنده شدند.(2)

حمله ی مسلمانان به اندلس و تشکیل حکومت مسلمانان در آن جا، فرصتی به یهودیان داد تا نفس راحتی کشیده و در انجام مراسم های دینی شان آزاد باشند. به گونه ای که با تسامح و آسان گیری مطلق از سوی عرب های مسلمان روبه رو شدند. آنان در حکومت مسلمانان برای خود معبد داشتند و روحانیانشان آزادانه مراسم های دینی خود را انجام می دادند.

در دوره های اسلامی، از فشار و ستم به یهودیان خبری نبود. البته از آغاز قرن یازدهم، یعنی پس از سقوط خلافت و گسترش تفرقه و رواج هرج و مرج در این باره خبرهایی نقل شده است. اندلس در سراسر قرون وسطی، بهشت یهودیان بود. در آن زمان بعضی از آن ها به مقام وزارت رسیدند. مسلمانان به آنان به چشم برادر می نگریستند؛ تا جایی که اندلس به صورت پناهگاه یهودیان درآمد و حتی نهضت زبان و ادبیات «عبری» در میان مسلمانان و زیر نظر آنان در اسپانیا به وجود آمد و رشد کرد. همان گونه که مسیحیان برای خود قوانینی داشتند، یهودیان نیز قانون و قاضی های ویژه داشتند. دستگاه اداری مسلمانان در کارهای آن ها دخالت نمی کرد و حتی یهودیان حق داشتند احکام و کیفرهایی را که دادگاه هایشان صادر می کرد، اجرا کنند.

ص:55

رابطه ی میان مسلمانان و یهودیان رابطه ای به دور از هر قید و بندی بود، به گونه ای که یهودیان به سرعت با جامعه ی مسلمانان درآمیختند و زبان شان عربی شد. حتی ظاهر و پوشش مسلمانان را به خود گرفتندو به مرور جمعیت های فراوانی از آن ها اسلام را پذیرفتند.

با این همه بزرگواری مسلمانان به یهودیان، سرانجام وقتی نبرد میان مسلمانان و مسیحیان بر سرنوشت اسپانیا آغاز شد، یهودیان بی وفا در کنار مبارزان مسیحی قرار گرفتند.

اگر بتوان رویکرد یهودیان را در برابر حکومت گوت ها توجیه کرد و آن را ناشی از ستم حکومت گوت ها بر آنان دانست، ولی خیانت آنان به مسلمانان چگونه تبیین خواهد شد؟

اما در مقابل مسیحیان اسپانیا، این خوش خدمتی یهودیان را به گونه ی دیگری پاسخ دادند؛ زیرا همین که اوضاع به نفع آن ها شد، پیش از آزار مسلمانان، به تعقیب و آزار یهودیان پرداختند و چنان بر آنان سخت گرفتند که سرانجام، ریشه ی آن ها را از سرزمینی که بارها بدان خیانت کرده بودند، برکندند. در نتیجه یهودیانی که فرار کرده بودند، به مغرب و نواحی اطراف دریای مدیترانه پناه بردند.(1)

ص:56

ص:57

ص:58

برای مثال در سال 874 ه . ق (1469 م) که آخرین روزهای حکومت مسلمانان در اندلس بود، «فریناند» پادشاهِ اراگون با «ایزابلا» ملکه ی قشتاله ازدواج کرد و هر دو هم فکر شده و برای پایان بخشیدن به حکومت اسلامی غرناطه کمر همّت بستند. در نتیجه، تمام مسیحیان تحت حاکمیّتشان برای حمله به مسلمانان آماده گردیدند.

این یگانگی و یکپارچگی فرصت مناسبی به دست مسیحیان داد. در مقابل برای مسلمانان واقعه ای تأسف انگیز و خطرناک بود. در بهار سال 897 ه . ق فریناند با 40 هزار لشگر پیاده نظام و ده هزار سواره نظام به غرناطه (آخرین پایگاه حکومتی مسلمانان) حمله کرد و به قتل و غارت دست زد؛ خرمن ها، درختان میوه و خانه ها را به آتش کشید و به شکنجه دادن و بریدن دست و پای مسلمانان پرداخت.

فریناند با دیدن پایداری مسلمانان، بی رحمانه راه آب و غذا را بر روی مردم شهر بست و سرانجام بر اساس پیمان صلحی که در 25 نوامبر سال 1491. م برابر با 21 محرم سال 897 ه . ق میان مسلمانان و پادشاه مسیحی بسته شد، غرناطه در نخستین روزهای سال 897 ه . ق (1492.م) تسلیم مسیحیان گردید. پادشاه مسیحی بر اساس چندین ماده از این عهدنامه متعهّد شد که با مسلمانان به نیکی و عدالت رفتار کند و آنان را در امور دینی آزاد بگذارد؛ ولی دیری نگذشت که مسلمانان دچار ذلّت و خواری بی سابقه ای در اندلس شدند. برخی از مواد آن عهدنامه ی ننگین از این قرار است:

1_ پادشاه غرناطه، رهبران، فقیهان، وزیران و همه ی کسانی که در غرناطه و البیازین و اطراف زندگی می کنند، متعهد می شوند که ظرف مدت شصت روز از تاریخ این پیمان با اختیار، قلعه های الحمراء، برج ها و دورازه های ورودی غرناطه

ص:59

و البیازین را به شاه و ملکه ی کاتولیک یا به نمایندگان آن ها واگذار کنند. هم چنین، هیچ یک از مسیحیان حق ندارند از دیوارهای قصبه و البیازین بالا رفته و از حال مسلمانان با خبر شوند و اگر کسی چنین کند، کیفر خواهد شد.

2_ شاه، ملکه و جانشنیان شان برای همیشه متعهد می شوند که ابوعبداللّه [حاکم غرناطه ]رهبران، وزیران، فقیهان، نظامیان و دیگران را در عمل به امور دینی شان آزاد بگذارند و مساجد و عبادت گاه هایشان را تعطیل نکنند و اجازه دهند مسلمانان در دادگاه هایشان بر اساس احکام اسلام قضاوت کنند و عادات و رسوم خود را حفظ نمایند.

3_ اگر ساکنان غرناطه، البیازین و مناطق دیگر بخواهند به مغرب مهاجرت کنند، حق دارند اموال منقولشان را به هر کس که می خواهند بفروشند.

4_ باید سلطان ابوعبداللّه و ساکنان غرناطه، البیازین، البشارات و... هنگام واگذاری شهر، بقیه ی اسیران مسیحی را که در اختیار دارند، بدون باج خواهی، آزاد سازند.

5_ در صورت درگیری میان مسلمانان، باید دشمنیِ میان آن ها بر اساس قوانین اسلامی و به حکم قاضی مسلمان برطرف شود.

6_ همه ی مردم غرناطه، البشارات و منطقه های دیگر و کسانی که تا 30 روز از روز تسلیم، با شاه و ملکه، اعلان دوستی کنند، تا مدت سه سال حق دارند از بخشودگی های دربار بهره مند گردند.(1)

با بررسی دقیق این پیمان نامه مشخص می شود که در واقع قشتالی ها، مسلمانان را فریب داده اند؛ چرا که مسلمانان توان ایستادگی در برابر آن ها را

ص:60

داشتند. جالب این که مسیحیان حتی یک ماده از پیمان نامه را اجرا نکردند و از همان روز نخست ورود به غرناطه، نماز عشای ربانی را در مسجد جامع آن شهر برگزار کردند. سپس مسلمانان کم کم به دست فریناند و جانشینانش، کزیمنس، فیلیپ دوم، پسر شارل پنجم و فیلیپ سوم، آزار و اذیت های بسیاری کشیدند و سرانجام فرمان معروف اخراج مسلمانان از اندلس و استقرار آن ها در سواحل مغرب صادر شد.(1)

البته حاکمان مسیحی که بخشی از اندلس را در دست داشتند، شگردهای دیگری نیز برای ضعیف کردن و شکست دادن مسلمانان به کار بردند؛ از جمله میان حکومت های مسلمان تفرقه می انداختند و آن گاه به عنوان هم پیمان یکی، علیه دیگری اقدام نظامی می کردند. جالب این که گاهی، فورا هم پیمان اول خود را رها کرده و با دومی پیمان همکاری می بستند و علیه هم پیمان اول، وارد جنگ می شدند.

ص:61

موحدین _ اداره می شد، مسلمانان شکست سختی خوردند. از این زمان به بعد و پس از شکست های پی در پی مسلمانان در نبردها، دو و نیم قرن حاکمیّت مسلمانان در اندلس به پایان رسید. با وجودِ تفرقه و چند دستگی در جبهه ی مسلمانان و در حالی که حکومت های محلی مسلمان با هم درگیر جنگ قدرت بودند، با پشتیبانی کلیسا، گروه های دینی متعصب و نیرومندی در مسیحیت تشکیل یافت که با کنار گذاشتن مسائل اختلافی، به صورت انسجام یافته علیه مسلمانان وارد جنگ شدند. تنها عامل یکپارچگی میسحیان همان احساس عمیق مذهبی بود که بر اثر آن، ضربه های شکننده ای بر مسلمانان وارد ساختند. به جرئت می توان گفت که تأثیر این گروه ها بارها بیشتر از تأثیر لشکریان سیاسی _ نظامی بود.

برای نمونه می توان ازگروه سربازان کلیسا، سربازان قدیس یوحنّا، و شاخه ی گروه سربازان کلیسا در آراگون در دوران آلفونس نام برد. چنان که «کنت ریمون»، نیز به این گروه ها پیوست و بر ضد مسلمانان اندلس نقش مهمی ایفا کرد. راهبان و کشیشان موفق شدند عملیات نظامی ویژه ای را در منطقه ی شمال شرقی اسپانیا انجام دهند. به این ها «گروه قدیس یولیان» می گفتند که بعدها «سوارکارانِ پل» نامیده شدند. نیرومندترین و گسترده ترین گروه های دینی، «سربازان قلعه رباح» بودند که مجموعه ای از کشیشان و راهبان پارسا را تشکیل می دادند. این گروه، مذهب را یگانه انگیزه ی مبارزه می دانستند و هرگز به خاطر ثروت اندوزی، رفاه طلبی و سلطه جویی نمی جنگیدند. تنها هدفشان برانداختن اسلام و بازگرداندن سرزمین ها به زیر سلطه ی کلیسا بود. در سال 716 ه . ق (1317 میلادی) که مسلمانان در اطراف غرناطه شکست سختی از حکومت

ص:62

مسیحی قشتاله خوردند. هیجان خاصی در میان مسیحیان به خاطر شکست کامل مسلمانان غرناطه ایجاد شد. پاپ نیز با استفاده از نفوذ دینی اش دستور داد سپاه بزرگی متشکل از سربازان انگلیسی، فرانسوی، فلاندر و دیگر کشورهای اروپایی و گروه های داوطلب، تشکیل شود که شهر غرناطه به محاصره ی این لشکر صلیبی درآمد. از سوی دیگر راهبان و کشیشان، سربازان و فرماندهان نظامی را به جنگ مقدس تشویق می کردند و به آن ها مقامی ارجمند را در جوار مسیح و آغوش اسقف ها بشارت می دادند. که سرانجام به جنگ سختی میان مسیحیان و مسلمانان انجامید. هرچند این جنگ، به دلیل از جان گذشتگی و شهادت طلبی مسلمانان، به شکست سختِ سربازان کلیسا منجر شد و حکومت اسلامی را تا یک و نیم قرن دیگر باقی نگه داشت، ولی بی تردید نقش آشکار و مهم کلیسا را در آن جنگ نشان داد.(1)

عملکردهای کلیسا و پاپ به موارد یاد شده محدود نمی شود و بعدها نیز پاپ تهاجم نظامی و فرهنگی علیه مسلمانان را رهبری کرد، که این مجال را یارای پرداختن به همه ی آن ها نیست.

ص:63

دلالت دارد و (همچنین) بر همه ی رسم ها و باورها، دانش ها، هنرها، نهادها و سازمان های جامعه. انسان از گذرگاه فرهنگ جامعه ی خود و به برکت آن، موجود اجتماعی می شود و بامردم پیرامون خود از صدها جهت هم رنگی و هم نوایی می یابد و از مردم جوامع دیگر متمایز می شود.(1)

«نیم کوف» جامعه شناس برجسته ی غرب دراین باره می نویسد:

فرهنگ عصاره ی زندگی اجتماعی است و در تمام افکار، امیال، الفاظ و تکاپوهای ما منعکس می شود.حتی در اطوار و حرکات خفیف چهره ی ما راه دارد.(2)

امّاتعریف کامل تر فرهنگ که در جهت هدف مانیز می باشد، چنین است:

فرهنگ مجموعه ی پیچیده ای است متضمن معلومات، معتقدات، هنرها، اخلاق، قوانین، آداب و رسوم و تمامی تمایلات، قابلیت ها و عادات که آدمی در حالت عضویت در یک اجتماع حاصل می نماید.(3)

با این تعریف واژه ی فرهنگ گستردگی و میزان تأثیر گذاری آن در مسائل جهانی کاملاً روشن می گردد.

نیز فرهنگ را می توان به الهی و مادی تقسیم نمود؛ فرهنگ مادی فرهنگی است که برای ارزش های الهی جایگاهی نمی شناسد. انسان در این فرهنگ تنها موجودی مادی است. شعار این فرهنگ، رفاه بیش تر، آزادی افسار گسیخته و بهره وری هرچه بیش تر از غرایز است. در این فرهنگ هدف، وسیله را توجیح

ص:64

می کند. بر همین اساس، پیروان این فرهنگ، برای رسیدن به خواسته هایشان، شخصیت و حرمت و منزلت صاحبان فرهنگ های دیگر برای آنان مهم نیست. و حتی فرهنگ های دیگر را با تهاجم فرهنگی بی امانشان از صحنه بیرون می کنند.

امّا در فرهنگ الهی، انسان نه تنها از جنبه ی مادی، بلکه از حیث روحانی نیز مورد توجه است. کمالات انسانی از جمله تقوا و خدا جویی، اساس این فرهنگ است. در فرهنگ الهی مفاهیمی مانند خدامحوری و پرستش خدای یگانه، عدالت خواهی، مسئوولیت پذیری و انجام دادن تکلیف برای خدا و توجه به امور مسلمانان و هم نوعان جایگاه ویژه ای دارد. بنابراین فرهنگ الهی هم جنبه اجتماعی زندگی انسان را در نظر می گیرد و هم به نیازهای اجتماعی و عقلانی انسان فردی توجه دارد.

در حالی که فرهنگ مادی به دلیل نادیده گرفتن معنویات و باور به زندگی موقتی، با جنبه های عقلایی انسان و آرمان های اخلاقی و معنوی او هم داستان نیست.(1)

حال که به تفاوت ذاتی این دو فرهنگ پرداختیم، شایسته است تا به جنبه های مشترک آن دو نیز اشاره کنیم؛ چرا که این امر در زمینه سازی برای تهاجم فرهنگی نقش اساسی ایفا می کنند.

اساسا همه ی فرهنگ ها «فراگرفتنی» و آموختنی هستند و تمامی فرهنگ ها در جامعه شکل می گیرند و بارور می شوند. هم چنین هر فرهنگی با مرور زمان، پیوسته در حال دگرگونی است و از نسلی به نسل دیگر و یا از ملتی به ملت دیگر قابل انتقال است. با توجه به آنچه گفتیم، اگر ملتی فرهنگ قوی و اصولی

ص:65

نداشته باشد و یا قدر و اهمیت فرهنگ خود را نداند و به خود باختگی، سستی، بی تفاوتی، محافظه کاری و سطحی نگری دچار گردد؛ یعنی سیاست تساهل و تسامح در اصول اساسی فرهنگِ خود به کار بندد، بی تردید زمینه هجوم فرهنگ بیگانه و فروپاشی فرهنگ خودی را فراهم ساخته است. در چنین هنگامی دشمن، با یورش بی امان فرهنگی به گونه ی اساسی، باورهای ملی و مذهبی آن ملت را دچار دگرگونی می سازد و آن گاه با جایگزین کردن فرهنگ جدید بر مبنای پیشبرد هدف های اساسی خود، آن جامعه را در دام استعمار و استثمار خود گرفتار می کند.

در اندلس دشمن با تکیه بر زمینه های داخلی و خارجی نخست به تهاجم فرهنگی علیه مسلمانان پرداخت و آن گاه که مسلمانان را به وابستگی فرهنگی دچار کرد، ضربه های پایانی را بر آنان وارد ساخت.

با مروری بر تاریخ اندلس اسلامی، روشن می گردد که یکی از روش های تأثیر گذار در شکست مسلمانان به کارگیری ابزار شکننده ی تهاجم فرهنگی بود. این تهاجم به روش های زیر تحقق یافت:

ص:66

نگهداشت زندگی عادی و آرام خود افتادند و رفته رفته روح برتری خواهی مسلمانان از میان رفت که «الناسُ علی دین، ملوکهم؛ مردم بر روش پادشاهان خود هستند». آنان عملاً دچار نوعی فروپاشی سیاسی فکری شده و نیروی تهاجمی خویش علیه مسیحیان را از دست داده بودند.

مسیحیان اندلس با تبلیغات چینش شده روز به روز مسلمانان را به نا امیدی، ترس و احساس شکست و خواری دچار می کردند. و آن گاه که روحیه ای برای مبارزه و تلاش مانند سال های نخستین فتح اندلس باقی نماند، سست و بی اراده گردیدند. واگذاری قرطبه و بستن پیمان ننگین صلح با مسیحیان که پیش تر بدان اشاره شد _ نمونه ای بارز از این سستی روانی مسلمانان و تأثیر گذاری تبلیغات مسیحیان بود.

ص:67

اسب سواری و شمشیر زنی یا گفت و گوهای علمی بود، به سوی این جایگاه های فساد و بی بند و باری کشیده شدند.

از سوی دیگر برای گمراه کردن جوانان مسلمان، کلوپ های شبانه ی مجلّلی آماده کردند که در آن ها دوشیزگان مسیحی به عنوان پیش خدمت از واردان پذیرایی می کردند. البته برنامه ریزان این توطئه برای انجام کامل هدف های شومشان، این کلوپ ها را شبانه روزی کرده بودند و رایگان از جوانان مسلمان پذیرایی می کردند.

حتی یکی از کشیشان با خرید انگورهای شهر قُرطبه، شراب می ساخت و قسم یاد کرده بود که آن شراب ها را جز به دانشجویان مسلمان ندهد. پاپ هم، سالانه یک هزار «فلورین» به امر گسترش می خوارگی میان مسلمانان، اختصاص می داد و این گونه در فریب جوانان مسلمان سنگ تمام گذارد.

تاجران مسیحی نیز با پرداختن به خرید و فروش انواع مسکرات به این حرکت سیاه شتاب بخشیدند و سرانجام مسیحیان توانستند با اقدام های یاد شده، زشتی گناه را در دید جوانان مسلمان بشکنند.(1)

رفته رفته مسلمانان در باتلاق فحشا و فساد، غوطه ور شدند و روحشان با گناه و آلودگی ها عجین گردید و پاکی و صفای خود را از دست دادند. جوانانی که روزگاری برای آموختن اخلاق و تقوا و خود سازی بر یکدیگر پیشی می گرفتند و همواره در پی شهادت طلبی و پیش برد اسلام بودند اکنون همچون بیماران، دوای درد خود را در پارک ها و کلوپ های مستی و فساد و می خوارگی و ابتذال می جستند.

ص:68

با این حال افرادی که شب و روز به خوش گذرانی و لذت های جنسی عادت کرده بودند، چگونه حاضر بودند این همه لذت ها را با جنگ و خون ریزی عوض کنند. در نتیجه آنان موافق هر گونه حکومتی بودند که مناسب حالشان باشد و وسایل مستی و می گساری آنان را فراهم کند.

ص:69

همین عامل سبب وابستگی فرهنگی آنان نیز می گردد؛ چرا که با ورود کالاهای تجاری، فرهنگ استفاده ی آن نیز وارد می شود و این نخستین ضربه ی شکننده به فرهنگ ملی _ مذهبی ملّت ها است.

امروزه در سیاست جهانی نفوذ در سیاست خارجی و مدیریتی و برنامه ریزی کشورها نیز از شیوه های به نابودی کشاندن دولت های مستقل است. آنان با پرورش چهره های وابسته و نفوذ دادن آن ها به بدنه ی حکومتی دولت ها و با سیاست ترساندن و تهدید نظامی کارگزاران حکومتی کشورها را در جهت هدف های خود به کار می گمارند. کاری که در کشورهای از همه پاشیده ی بلوک شرق و آسیای میانه و افغانستان و برخی کشورهای عربی توسط آمریکا صورت می گیرد.

در اندلس آن روز نیز با بسته شدن صلح نامه میان مسیحیان و حاکمان شهر قُرطُبه مسیحیان توانستند مجوز آزادی افسار گسیخته را در تأثیرگذاری بر شئون مختلف جامعه ی اسلامی قرطبه و سرانجام تمام اندلس به دست بیاورند. آنان با استفاده از این فرصت طلایی شریان های اقتصادی اندلس را نیز به دست گرفتند؛ چرا که با بستن این پیمان، مناسبات بازرگانی میان مسیحیان و مسلمانان گسترش یافت و تاجران مسیحی رفته رفته بازار اقتصادی مسلمانان را به دست گرفتند. آنان به پشتیبانی کلیسا و پاپ نیاز داشتند که پاپ با حمایت مالی از تاجران مسیحی، تجارت مسلمانان را به انزوا و ورشکستگی کشانید. و بازرگانان مسیحی را بر بازار مسلمانان، چیره ساخت.

از سوی دیگر مبشران و کشیشان مسیحی بسیاری به اسپانیا سرازیر شدند و با نام های گوناگون مانند گردشگری، استادی در آموزشگاه ها و تجارت، با مسلمانان آمیزش نمودند. آنان در فرصت های مناسب در جایگاه های پرجمعیت

ص:70

شهر، یا مدرسه ها و آموزش گاه ها، به تبلیغ و گسترش مسیحیت و ضعیف کردن عقاید مسلمانان پرداختند. این گروه که تعدادشان به 1485 نفر می رسید، در حقیقت جاسوسانی بودند که به عنوان چشم و گوش پاپ و کلیسا عمل می کردند.

در نخستین سال قرارداد، چهار دانشگاه بزرگ با هزینه ی دوک ونیز فرمانده ی لشکر مسیحی در اندلس بنا شد که جوانان مسلمان، رایگان در آن تحصیل می کردند. متأسفانه در این دوره به دلیل توجه نکردن سران مسلمان، مدرسه ها و دانشگاه های قرطبه، رو به ضعف نهاده و بیشتر کلاس های آن جا تعطیل شده بود. در نتیجه، جوانان مسلمان که پناهگاهی برای آموختن علم جز مدرسه های مسیحی نداشتند، به آن جا روی می آوردند. استادان مسیحی نیز با استفاده از فرصت به دست آمده، نقش خود را به خوبی ایفا می کردند. اندیشه ی جوانان در محیط مدرسه رشد می یابد و هر گاه فرهنگ و موسسه های آموزش و پرورش مبلغ فساد و فحشا باشند، سرنوشت دانش آموختگان آن معلوم است.

آنان در عرصه ی سیاسی و نظامی نیز با خریدن وزیران و حاکمان مسلمان، و با نفوذ دادن افسران نظامی خود، دربار حکومت اسلامی را نیز زیر سیطره ی خود در آوردند و با ناامید کردن حاکمان و وزیران مسلمان، آنان را در مبارزه با دشمن مسیحی سست می کردند.

مسیحیان با پیروزی های پی در پی و فتح سنگر به سنگر و گسترش منطقه ی حکومتی خود و کاستن از سلطه ی مسلمانان آنان را در فشار روانی قرار دادند به گونه ای که مسلمانان روز به روز جغرافیای اسلامی شان را از دست رفته می دیدند و تنها به گذشته ی درخشان خود اندوه می خوردند.

ص:71

ص:72

اوج این اختلاف ها در زمان حکومت های کوچک _ ملوک الطوایفی _ است که هر دولتی برای گسترش قلمرو خود و تکیه ی طولانی تر بر اریکه ی قدرت، بایکی از پادشاهان مسیحی پیمان همکاری علیه همسایگانش می بست. گفتیم که حکومت مسلمانان را در اندلس می توان به دوره های هفتگانه تقسیم نمود:

1_ اندلس جزئی از حکومت اموی شام.

2 _ حکومت مستقل بنی امیه در اندلس.

3 _ ملوک الطوایفی اول.

4 _ مرابطین.

5 _ ملوک الطوایفی دوم.

6_ موحدون.

7 _ ملوک الطوایفی سوّم.

در دوره ی اول که 46 سال به طول کشید، 20 نفر حکومت کردند. در این دوره، حکومت اسلامی اندلس به اوج قدرت خود رسیده بود، تا جایی که تا صد مایلی پاریس در داخل خاک فرانسه به تصرف مسلمانان در آمده بود. ولی دیری نپایید که به دلیل اختلاف میان اعراب یمنی و قیسی، قدرت این حکومت کم گردید و اعراب یمنی با شورش علیه حاکمان قیسی خود، عبدالرحمن بن معاویه را در سال 138ه . ق به حکومت رساندند که بعدها این حکومت، به خلافت مستقل تبدیل گردید. در این دوره نیز 16 نفر حکمرانی کردند که تا سال 422 ادامه داشت. درنتیجه ی این چند دستگی ها و درگیری های قبیله ای اعراب در اندلس، این حکومت مستقل نیز روز به روز به سستی گرایید و در اثر بی لیاقتی حاکمانش، از نخستین سال های قرن پنجم هجری حکومت های

ص:73

مستقلی در هر جایی تشکیل شد که دوران ملوک الطوایفی اول را پدید آورد. در ملوک الطوایفی اول نیز، اختلافات ادامه داشت و حتی به دلیل تعداد زیاد حکومت های مستقل، که به 26 حکومت مستقل می رسید، این درگیری ها به اوج خود رسید. آنان برای گسترش قلمرو خود با همسایگانشان درگیر بودند و حتی در این راستا به مسیحیان شمال اسپانیا، باج می دادند تا همکاری آنان را جلب کنند. مسیحیان نیز، از این موقعیت مناسب برای حمله و سرکوبی شیرازه ی حکومت مسلمانان استفاده می کردند.(1) مثلاً در درگیری میان مأمون (حاکم والنسیا) و ابن هود (حکمران سرقسطه)(2)، مأمون پس از شکست خوردن از حاکم سرقسطه، از فرناندو _ پادشاه مسیحیِ کاستیل _ کمک خواست تا در صورت پیروزی، به او مالیات بدهد و با این تدبیر بر ابن هود چیره گشت. ابن هود نیز مدتی پس از این شکست که دوباره از سوی مأمون مورد هجوم قرار گرفته بود، از فرناندو درخواست کمک کرد و هدیه های فراوانی بر او فرستاد، تا این که با پشتیبانی وی، بر مأمون پیروز گشت. پس از این پیروزی، نیروهای ابن هود به تاراج سرزمین هایِ زیر سلطه ی مأمون دست زدند که مأمون با فرستادن هدیه هایی برای «گریسه» _ پادشاه ناوار و برادر «فرناندو» _ از وی درخواست کمک نمود. گرسیه به کمک مأمون شتافت و فرناندو نیز به پشتیبانی از ابن هود درمقابل او ایستاد. این جنگ 3 سال به طول کشید.(3) در دوره ی چهارم، مرابطین آفریقا، نخست در حمایت از حکومت های مستقل اندلس و بعد برای سیطره بر

ص:74

کل اندلس، وارد آن جا شدند و از سال 483 ه . ق به مدت 60 سال بر اندلس حکومت کردند. باسست شدن ارکان این حکومت، در کنار آن حکومت های مستقل جدیدی پیدا شدند که از آن ها به ملوک الطوایفی دوم یاد می کنند. این دولت های پنج گانه، هم زمان با مرابطین از سال 525 تا 566 ه . ق بر اندلس حکومت کردند. در سال 541 ه . ق نیز عبدالمؤمن بن علی، بنیان گذار سلسله ی موحدون وارد شبه جزیره ی ایبری شد و با شکست دادن مرابطین و دیگر دولت های کوچک حکومت را به دست گرفت. در طول 127 سال حکومت موحدون بر اندلس، 13 نفر حکمرانی کردند. در این دوره نیز مسیحیان به دلیل یکپارچگی مسلمانان شکست سختی از آنان خوردند.(1) اما از نخستین سال های قرن هفتم هجری، سستی در ارکان حکومت موحدون رسوخ کرد و مسیحیان لیون، ناوار و آراگون با حمله به محمدبن یعقوب حاکم اندلس، ضربه سختی بر او وارد کردند. بدین ترتیب با ضعیف شدن دولت مرکزی، برای بار سوّم دولت های کوچک در گوشه و کنار اندلس سربرآوردند، و به گونه ای که در پایان کار موحدون، پنج دولت مستقل به اداره ی اندلس می پرداختند که گاهی به قلمرو یکدیگر هم هجوم می بردند و در بستن پیمان همکاری با مسیحیان شمال برای از میان برداشتن رقیبان، از یکدیگر سبقت می گرفتند. این دوران به نام ملوک الطوایفی سوم معروف است که در حقیقت دوره ی پایان استیلای مسلمانان بر اندلس است. پیدایش ملوک الطوایفی سوم، بهترین زمینه را برای پادشاهان مسیحی فراهم کرد تا ضربه ی نهایی را بر پیکر حکومت اسلامی

ص:75

اندلس وارد سازند و برای همیشه از خطر آن در امان بمانند.

از دردناک ترین حادثه های این دوران، همکاری دولت بنی نصر با فریناند برای از میان برداشتن دیگر حکومت های اسلامی است. چنان که در گشودن دروازه ی اشبیلیه و دره ی علیای وادی الکبیر و لشکرکشی های دیگر، با او همکاری نزدیکی داشت. با پایان گرفتن کار دیگر حکومت های اسلامی اندلس، نوبت به غرناطه _ مرکز حکومت دولت بنی نصر _ رسید و مسیحیان که چندین بار قصد تصرف آنجا را داشتند، ولی شکست خورده بودند، از سال 874 ه . ق با ازدواج فریناند پنجم _ پادشاه آراگون _ با ایزابلا _ ملکه ی کاستیل _ برتری چشم گیری نسبت به مسلمانان به دست آوردند، به گونه ای که در پیِ بهانه ای برای دراختیار گذاشتن غرناطه _ آخرین دژ مسلمانان در اندلس _ برآمدند. در این هنگام «علی بن سعد» حاکم غرناطه، قرارداد پایان یافته ی صلحِ حاکم پیشین غرناطه با مسیحیان را کنار گذاشت و از پرداخت خراج به پادشاه مسیحی سرپیچی کرد. همین امر بهانه ای برای حمله ی مسیحیان به غرناطه گردید. آنان با هجوم به شهر «حَمّه» و تصرّف آن جا، حتی زنان و کودکان پناه گرفته در مسجدها را از دمِ تیغ گذراندند.

جالب این که در همین اوضاع خطرناک نیز، حاکمان غرناطه دست ازمقام خواهی خود برنداشتند و در حالی که علی بن سعد، با مسیحیان مشغول جنگ بود، پسرش محمد در غرناطه، شورش کرد و سرانجام در سال 890 ه . ق حکومت را به دست گرفت.

از سوی دیگر خیانت محمدبن علی(1) سبب شد که فریناندو ایزابلا با

ص:76

همکاری وی، یورش سنگینی را به غرناطه آغاز کنند، که نخست محمدبن علی ناحیه ی البیازین را در دست گرفت و آن گاه مسیحیان با استفاده از اوضاع آشفته، دروازه ی شهرهای البیره و رنده را گشودند. سپس شهر سبته را در پی محاصره ای سخت، به تسلیم واداشتند. محمدبن علی پس از آن که به کمک مسیحیان، عمویش را از حکومت بر کنار کرد و بر غرناطه دست یافت، در برابر فریناند ایستاد. او نیز دوباره به غرناطه هجوم آورد و پیرامون آن را به آتش کشید. فریناند یک سال بعد با 40 هزار پیاده نظام و ده هزار سواره به غرناطه یورش برد و آن جا را محاصره کرد. با طولانی شدن مدت محاصره، مردم از نظر آذوقه در تنگنا قرار گرفتند و از آن جا که محمدبن علی بیش ازاین یارای مقاومت نداشت با تشکیل جلسه ای مشورتی با اطرافیان و بزرگان، تسلیم شد و ابوالقاسم عبدالملک را نزد فریناند فرستاده و آمادگی خود را برای بستن قرار داد صلح اعلام کرد. بدین ترتیب قرارداد تسلیم غرناطه و مسلمانان، بسته شد و پایان حکومت مسلمانان در سال 897 ه . ق عملی گردید. سرانجام همان گونه که انتظار می رفت، مسیحیان به مفاد پیمان نامه _ که پیش از این آوردیم _ عمل نکردند و خاندان سلطنتی ابوعبداللّه محمدبن علی را تبعید کردند. بدین ترتیب آخرین زمامدار اسلامی اندلس، پس از مدتی اقامت در نقاط دیگر اسپانیا به آفریقا فرستاده شد(1) و در سال 940 (1538 م) در فاس درگذشت.(2) مسیحیان به هیچ یک از مواد پیمان نامه عمل نکردند و مسلمانان اندلس از فریناند و ایزابلا

ص:77

و کزیمنس(1) و فیلیپ دوم و پسر شارلپنجم و فیلیپ سوم، رنج ها و شکنجه های بسیار دیدند و قربانی دادند و هیچ یک از شورش های بعدی آن ها نیز به نتیجه ای نرسید. آنان از سال 1499 میلادی، مسلمانان را به برگزیدن آیین مسیحی مجبور کردند و سپس آن ها را به بهانه ی نفاق به محکمه ی تفتیش عقاید کشانیدند. این محکمه نخستین بار در سال 1290 میلادی در قشتاله(2) تشکیل گردید و در سال 1480 میلادی،فریناند و ایزابلا آن را تکرار کردند. در سال 1481 نزدیک به 3هزار نفر به حکم همین دادگاه سوزانده شدند و 13 هزار نفر به مجازات های دیگر رسیدند. ولی از آن جا که سوزانیدن همه ی مسلمانان کار دشواری بود، حکم اخراج دسته جمعی آنان از اندلس صادر گردید. اسقف اعظم طلیطله _ کزیمنس _ رای داد که همه ی عرب های غیرمسیحی را به همراه زن و فرزندشان ازدم تیغ بگذرانند. همین شخص پس از فتح غرناطه 80 هزار جلد کتاب مسلمانان را آتش زد.

راهبی به نام بلدا گفت: «شاید اعراب مسیحی شده در اظهار مسیحیت، منافق باشند، پس باید همه را کُشت تا خدا در روز حساب، بهشتی ودوزخی را از هم جدا کند.» حکومت وقت این حکم را اجرا نکرد، ولی در سال 1610 میلادی فیلیپ دوم، حکم اخراج مسلمانان را از کشور صادر کرد.

طبق گفته بلدا، سه قسمت جمعیت مسلمانان در راه کشته شدند. در یکی از مهاجرت ها که 140 هزار نفر مسلمان به سوی آفریقا می رفتند، صد هزار نفر آنان کشته شدند. به طور کلی در مدت چندماه، بیش از یک میلیون مسلمان از

ص:78

آندلس اخراج شدند و براساس آمار سدیلو(1) از فتح فریناند(1492 م) تا زمان اخراج مسلمانان (1610 م) 3 میلیون نفر از جمعیت کشور کاسته شد. گوستاولوبون می نویسد: «شاید تاکنون هیچ یک از بی رحم ترین و وحشی ترین کشورگشایان عالم، دامن خود را به چنین لکه ی قتل هایی آلوده نکرده باشد.» و با تأسف می گوید:

عده ی جمعیت طلیطله که در دوره ی مسلمانان، بیش از دویست هزار نفر بود، اکنون (سال 1884 م) تمام آن، به بیش از 17 هزار نفر نمی رسد و در قرطبه که یک میلیون جمعیّت بود، فعلاً به 42 هزار نفر کاهش یافته است هم چنین از 150 شهری که در شلمنقه(2) آباد بود، به نظر نمی رسد بیش از 13شهر باقی مانده باشد.(3)

جرجی زیدان هم می نویسد:

مسلمانان را میان انتخاب مرگ و مسیحیت مخیر می ساختند و مسلمانان ناگزیر، تغییر دین داده و مسیحی می شدند و آن ها که از این حکم، سرپیچی می ورزیدند، در آتش سوزانیده می شدند. متهمان به صورت دسته جمعی یا خانوادگی در آتش می سوختند.

و در جای دیگر می نویسد:

در محلی به نام «کالی کوت» تعدادی از کشتی هایی حاملِ آذوقه ی مسلمانان، به دست مسیحیان ضبط می شود. مسیحیان دست و گوش و بینی مسافران را بریده، سپس مثله شدگان را بی رحمانه به کشتی ها بازمی گردانند و کشتی ها را به

ص:79

آتش می کشند تا جسدهای نیمه جان مسلمانان خاکستر شود.(1) یوسف اشباح آلمانی در کتاب تاریخ اندلس می نویسد: نیروهای مسیحیان، سیل آسا به شهرها و روستاها سرازیر می شدند و آن ها را آتش زده و ویران می کردند. آنان به هر کجا که می رسیدند با آتش و شمشیر به جان مردم می افتادند و به مسجدهای مسلمانان بی احترامی می کردند و صلیب ها را بر فراز مناره ها نصب کرده از آن ها برای ناقوس ها استفاده می نمودند.(2)

جامعه ی اندلس مسیحی، پس از اخراج و کشتار مسلمانان دچار انحطاط فوق العاده گردید، به گونه ای که گوستا ولوبون، تاریخ نویس فرانسوی می نویسد: انحطاط آندلس پس از اخراج عرب، به اندازه ای شدید بود که شاید در تاریخ قومی یافت نشود که با این سرعت به چنان انحطاطی رسیده باشند. علم و دانش، کشاورزی، حرفه و سرانجام همه ی چیزهایی که ابزار پیشرفت است، به یکباره رخت بربست. کارخانه های بزرگ بسته شد. کشاورزی یکسره مختل گردید. زمین های حاصل خیز بایر ماند. در نتیجه شهرها هم که بدون کشاورزی و سازندگی آباد نمی ماند، رو به خرابی نهاد.

جمعیت مادرید که بیش از چهار صد هزار نفر بود، به دویست هزار نفر کاهش یافت. در اشبیلیه که در حکومت مسلمانان 1600 کارخانه دایر بود و یکصد و سی هزار کارگر در آن ها کار می کردند، تنها 300 کارخانه باقی ماند. کارخانه هایی که پارچه هایی ابریشمی می بافتند و چهل هزار نفر در آن ها کار می کردند، به کلی تعطیل شد. شهرهای دیگر هم این گونه رو به خرابی و ویرانی

ص:80

نهادند. به گونه ای که وقتی در قرن هجدهم در سقوبیه یک کارخانه ی پارچه بافی تأسیس گردید، چون از صنعت گران گذشته کسی باقی نمانده بود، ناچار از کشور هلند نیروی ماهر آوردند. ودر جای دیگر به نقل از «کامپومانس»(1) می نویسد:

تا سال 1776.م در تمام کشور، یک نفر شیمی دان نبود که از عهده ی ساختن دارو برآید، یا بتواند یک کشتی معمولی را تعمیر کند یا دست کم بادبان آن را بسازد.(2)

ص:81

القادر، برای رهایی از این تنگنا، از آلفونس مسیحی و مستعین یاری خواست و مستعین که در فکر به دست آوردن والنسیابود و فرصت را مناسب یافت، به همراه سیدکمپیادر به یاری القادر شتافت.

خطر محاصره ی دشمن برطرف شد و سیدکمپیادر پنهانی، هدیه هایی از القادر گرفت و در تصرف شهر و اطاعت از دستور مستعین، کوتاهی کرد و در واقع او را فریب داد. هم زمان پیامی برای آلفونس مسیحی فرستاد و اطاعتش را از او اعلام داشت، البته به شرطی که به او در تصرف شهرهای مسلمانان سخت نگیرد و آلفونس هم پذیرفت. از آن پس کمپیادر شهرهای بسیاری را به پرداخت وادار کرد. مدتی بعد که سپاه مرابطین به اندلس رسید، قاضی والنسیا با کمک آن ها، القادر رادستگیر کرد و به قتل رساند. سید کمپیادر به والنسیا یورش برد و سرانجام با جنایت های بسیارشان، این شهر تسلیم مسیحیان گردید. سیدکمپیادر، برخلاف قراردادش، قاضی را در آتش سوزانید و تمام خانواده اش را کشت و شکم زنان را درید.

از نمونه های دیگر این خیانت ها، هم دستی دولت بنی نصر با پادشاهان مسیحی بود که در نتیجه آن، سراسر اندلس به جز قلمرو بنی نصر به دست یهودیان افتاد. بعدها بنی نصر نیز که در غرناطه حکومت می کردند، به دست مسیحیان برچیده شدند. احمد رائف هم نوشته است: با دقّت در متن پیمان صلح غرناطه مشخص می گردد که مسلمانان هرگز در چنان واگذاری ها مجبور نبوده اند و روشن است که مسیحیان برای تنفیذ پیمان نامه، رشوه های هنگفتی پرداخته اند، بدون تردید سلطان ابوعبداللّه و وزیران او عامل اصلی تسلیم غرناطه بوده اند؛ چرا که مردم، حتی زنان با شیون و زاری از او می خواستند که با

ص:82

مسیحیان جهاد کند تا شهر تسلیم نگردد. از سویی خود مسیحیان هم، از قدرت مسلمانان غرناطه آگاه بودند. بنابراین، واگذاری خودسرانه ی غرناطه، عملی کاملاً خائنانه است.(1)

«براق بن عمار» از افسران بانفوذ دربار مالک بن عباد _ فرمانروای قرطبه _ در قرن پنجم هجری بود که مخفیانه، خود را به دستگاه پاپ و کلیسا فروخته و به ملت و آیین خود خیانت کرد. وی در ظاهر به عنوان رابط و پیام رسان میان پادشاهان مسلمان و مسیحی فعالیت داشت، ولی در واقع جاسوس واتیکان و دربار سلطنتی ایلدفونس در میان مسلمانان و دربار قرطبه بود. روزی در شورای کوچکی که تنها با حضور این افسر خائن مسلمان، ایلد فونس، دوک ونیز فرمانده سپاه مسیحیان تشکیل می شد، درباره ی حمله به اسپانیا و تسخیر آن گفت گو شد. ایلدفونس گفت پاپ می خواهد در مورد باز پس گیری اسپانیا، تصمیم خود را اعلام کند، برای همین، از براق نیز خواست تا آن ها را در این امر یاری نماید. براق که در میان مسلمانان اسپانیا بزرگ شده بود و از روحیه ی آنان کاملاً آگاه بود، گفت: جنگ شما با مسلمان ها در شرایط فعلی اشتباه است و سپاه و قدرت بارون های اروپا هر چه باشد، نمی تواند در برابر مسلمان ها بایستد؛ زیرا مسلمانان هرگاه مذهب و آیینشان را در خطر بینند، سرسختانه از آن دفاع می کنند و دشمن را _ هر که باشد _ نابود می کنند. از این رو، نخست باید شور فداکاری و دین داری و شجاعت را در مسلمان ها سست کرده، آن گاه آنان را از پای درآورید. بهتر است هم اکنون قرار داد صلحی با سه اصل مهم به آن ها پیشنهاد نمایید:

ص:83

1. آزادی مذهب؛

2. آزادی آموزش و پرورش؛

3. گسترش روابط تجاری و بازرگانی.

در نتیجه آزادی مذهب ،کشیشان و مبشران شما می توانند جوانان مسلمان را از راه بیرون کرده یا دست کم در دینشان لاابالی نمایند. با آزادی آموزش و پرورش و تشکیل مدرسه ها و آموزش گاه های مسیحی، جوانان مسلمان به شما به چشم استادی نگریسته و در دست شما خواهند بود. گسترش روابط تجاری سبب می شود که نشست و برخاست و آمیزش آن ها با شما زیاد شده، به طرف خواهش های نفسانی کشیده شوند؛ به ویژه می خوارگی و باده گساری که اکنون در میانشان ممنوع است، کم کم رواج یابد. آن گاه می توانید، آنان را مانند گوسفندان برانید و به سان خرگوش شکار کنید.(1) این پیشنهاد در مجمع عمومی بارون های مسیحی مطرح گردید و به تصویب رسید. آن گاه به دربار مالک بن عباد فرستاده شد.

مالک پیشنهاد را در جلسه امیران شهرها، مطرح کرد که آنان صلح نامه را پذیرفتند و بدین سان بامزدوری و خیانت یک افسر مسلمانِ دین فروش، بر سر مسلمانان آن چه نباید می آمد، آمد. این عنصرِ خودباخته، بعدها، آخرین خوش خدمتی اش را نیز به لشگریان مسیحی نشان داد و با دسیسه بازی هایش موفق شد، یکی از پطرس ها به نام «شیل» را به عنوان «افسر رشید ارتش» به مالک بن عباد معرفی کند. او هم به این منظور که سربازان مسلمان از چگونگی تجهیزات نظامی مسیحیان وفنون جنگی شان آگاه شوند، وی را به عنوان«مشاور

ص:84

نظامی» استخدام نمود و به او اجازه داد هر که را صلاح می داند، برای آموزش نظامی به خدمت ارتش مسلمانان وارد کند. با این نقشه ی خائنانه، ارتش اسلام هم یکسره در اختیار مسیحیان قرار گرفت.(1)

در نتیجه ی این خیانت ها، هنگامی که هنوز چند سالی از بسته شدن آن پیمان نا مبارک نگذشته بود، در سال (633 ه . ق/ 1236 م) ایلدفوس پس از فتح اشبیلیه (سویل) و چند شهر دیگر بر قرطبه دست یافت و بر تخت امارت آن جانشست سپس دستور داد تا مسجد جامع قرطبه را که بنایی بی مانند و از آثار تاریخی مسلمانان بود با خاک یکسان کنند و محل آن را مرکز فساد قرار دهند. کتاب خانه ی عمومی قرطبه را که بیش از 80 هزار جلد کتاب داشت، به آتش کشید و چهار هزار نفر از ساکنان آن جا را قتل عام کرد. آن گاه بسیاری از دوشیزگان اشراف و بزرگان مسلمانان را در میان امیران ارتش مسیحی تقسیم نمود.(2)

لازم به یاد آوری است که این شهرها هیچ گاه به دست مسلمانان باز نگشت و سقوط آن ها پیش زمینه ی سقوط تمام اندلس در 5/2 قرن بعد بود.

ص:85

کشیده شد(1) همان گونه که گفتیم ریشه ی بسیاری از فجایع، ستم ها و خیانت ها گردید و در نهایت به شکست نهایی انجامید.

از سوی دیگر برتری جویی نژادی عرب ها (قیسی و یمنی) نسبت به بربرهای مسلمانان شمال آفریقا _ که بیش ترین تلاش در فتح اندلس داشتند و در این راه هزاران قربانی داده بودند _ سبب گردید که اختلاف ها و چند دستگی ها در میان توده ی مردم، بیش تر شود که در نهایت به سست شدن پایه های قدرت حکومت انجامید. اعراب، رفتار ناشایستی با بربرها در پیش گرفتند و آنان را کوچک انگاشتند به گونه ای که حتی سردار بزرگ و فاتح اندلس طارق بن زیاد _ که بنابر قول معروف از قبایل بربر بود _ مورد بی مهری موسی بن نصیر حاکم آفریقا قرار گرفت. آنان دست بربرها را از مقام های حکومتی کوتاه کردند؛ در حالی که عرب ها در فتح اندلس تنها چند صد نفر کشته داده بودند. هم چنین جمعیت آنان در اندلس، در مقایسه با بربرها بسیار کم بود.

انگیزه بدرفتاری عرب های اندلس با بربرها به دلیل برتری جمعیتی بربرها نسبت به اعراب بود، به گونه ای که آنان را به پرهیز از بربرها و دورنگه داشتن آن ها از حکومت و قدرت وا می داشت. حتی امیری همچون یزید بن ابی مسلم با بربرهای مسلمانی که نیروی محافظ شخصیّت های مسلمانان بودند به بدی رفتار می کرد و آنان را حقیر می شمرد.

این عوامل سبب جدایی توده ی مردم مسلمان اندلس از حکومت گردید.

و تخم کینه ی اعراب را در دل آنان کاشت و اختلاف ها را در میان مسلمانان ریشه دارتر گردانید.

ص:86

به عنوان نمونه عبیداللّه بن حبحاب _ با تعصّب شدید نژادی و قبیله ای _ در سال 116 ه . ق (734 م) به حکومت افریقا و اندلس رسید. او که از طایفه ی قیسی ها بود، با اذیت و آزار عرب های یمنی و شکنجه ی آنان جور و ستم را در حق بربرها به نهایت رسانید.

حتّی عبیداللّه برای خوار شمردن بربرها تصمیم گرفت همه ی آن ها را (مسلمان و غیر مسلمان) غنیمت مسلمانان (اعراب) قلمداد کند. وی در راستای اجرای این تصمیم به کارگزارانش دستور داد51 بربرها را به عنوان برده در اختیار گیرند.(1)

هم چنین، سستی و تن پروری _ که از عوارض زمان صلح است _ در دولت مردان و گروهی از مردمان اندلس، رسوخ کرد و ناز و نعمت، فرصت اندیشیدن به حیله های دشمن زخم دیده را از آنان گرفت.

ص:87

2_ حمایت پاپ و کلیسا از جنبش های ضد اسلامی اندلس و پیوند دادن مسئله اندلس به حیثیت مذهبی مسیحیان و بسیج کردن نیروهای مذهبی برای این کار.

3_ اختلاف های داخلی حاکمان مسلمان و دامن زدن دست نشانده های مسیحی به آن.

4_ تجزیه ی حکومت یگانه ی اسلامی اندلس به دولت های کوچک و ضعیف. این سیاست در اثر هوای نفس و خوی مقام خواهی برخی سران مسلمان و در نتیجه تضعیف قدرت دفاعی مسلمانان صورت گرفت.

5_ رقابت حاکمان مسلمان برای برتری جویی بر هم کیشان دیگرش، که به ناتوانی روز افزون قدرت نظامی و دفاعی آنان انجامید.

6_ پشتیبانی نکردن جدّی و مؤثر حکومت های اسلامی مرکزی و آفریقا از حکومت های ضعیف شده ی اندلس.

7_ خیانت کردن وزیران و زمامداران ترسو و دین فروش.

8_ نژادپرستی عرب ها و کوچک شمردن مسلمانان دیگر مانند بربرها و افراد بومی اندلس که به بروز شکاف و چنددستگی در صف های واحد مسلمانان انجامید.

9_ نفوذ مشاوران و افسران ارشد نظامی مسیحی در ارتش مسلمانان.

10_ کم توجهی مسلمانان به امور فرهنگی که به رکود دانشگاه های مسلمانان منجر شد و جوانان به آموزش گاه های مسیحی روی آوردند و سرانجام در فرهنگ مبتذل بیگانه حل شدند.

11_ فروش باغ ها و زمین های کشاورزی به مسیحیان که به نفوذ و حضور هر چه بیشتر مسیحیان در جامعه مسلمانان انجامید.

ص:88

12_ غفلت و کم کاری مسلمانان در بازرگانی و تجارت که در نتیجه افسار مسلمانان را به عنوان اهرم فشاری در دست مسیحیان گذارد.

13_ آزادی افسار گسیخته ی جوانان در مسایل اخلاقی که سرانجام بدنه ی فعال حکومت اسلامی را درمجلاب فساد غوطه ور کرد.

14_ گستردن دام های شراب خوارگی و می گساری در میان جوانان.

15_ نبودن محیط های سالم تفریحی و آموزشی برای جوانان و دانشجویان مسلمان.

16_ دنیازدگیِ دوران صلح و حاکم شدن روحیه ی بی تفاوتی و راحت طلبی در مردم.

17_ عدم نظارت بر کار روحانیون و مبشران مسیحی، که به شکل توریست و استاد دانشگاه و معلم و تاجر و غیره، آزادانه در حقیقت جاسوس کلیسا بودند.

18_ حضور کم فقیهان و عالمان مسلمان در نقش آفرین نبودن آنان در جلوگیری از کج روی های جوانان.

سرنوشت ناگفتنی مسلمانان در اندلس تنها یک حادثه و اتفاق نیست، بلکه باید این قضیه را به عنوان یک مسئله ی حیثیّتی برای مسلمانان در نظر گرفت، که سبب سرافکندگی تاریخی مسلمانان گردید.

داستان اندلس، مصرعی از قصیده ی شومی است که اربابان کلیسا در تاریکیِ خیالِ باطلشان برای همه ی مسلمانان سروده اند، قصیده ای که نخستین مصرع آن را به خون مسلمانان اندلس آغشته اند و هر بیتش را با پایان بخشیدن به زندگی مسلمانانِ دیگر عالم به فرجام خواهند رسانید.

ص:89

داستان اندلس شرح حالِ انسان های بریده از آرمان است. توصیف مسلمانان اسیر در بند شهوت و خودخواهی و کوته فکری است.

اکنون ماییم و این رُمانِ تلخ تاریخی؛ ماییم و این همه عبرت های تاریخی. اکنون ماییم که فردا آیندگان درباره ی عملکرد ما داوری خواهند کرد که آیا مانند اندلسی ها عمل کردیم یا نه، حماسه آفریدیم.

ص:90

ص:91

ص:92

این کار ناپسند و نکوهیده نیست، ولی معمولاً از تهاجم فرهنگی، تأثیرگذاری نا به جا و ناحق اراده می شود که گروهی درباره ی جامعه ی دیگر انجام می دهند و می خواهند دگرگونی های نامطلوبی در آن جامعه به وجود آورند که از دیدگاه کسانی که از آن به هجوم تعبیر می کنند، این دگرگونی ها نامطلوب است.

دگرگون ساختن فرهنگ جامعه ی دیگر ممکن است در سه بخش اساسی خودنمایی کند:

الف) در بخش شناخت ها و باورها، بینش افراد را به خدا، جهان و انسان تغییر دهند؛

ب) در بخش ارزش ها و گرایش ها، غیر از شناخت هایی که انسان ها به هر چیز دارند، لازم است در زندگی آنها ارزش هایی نیز مطرح باشد؛ زیرا زندگی بدون اعتقاد به یک سلسله ارزش ها، شکل انسانی پیدا نمی کند. وقتی زندگی انسان، از زندگی حیوانات دیگر جدا خواهد بود که خوب و بد در آن مطرح باشد. کسانی که کارهایی را با عنوان خوب بودن انجام می دهند و کارهایی را به عنوان این که بد است ترک می کنند، به ارزش های انسانی پای بند هستند. ولی جامعه ها، در شناخت خوب و بد و ارزش و ضد ارزش، با هم اختلاف نظر دارند. حال اگر جامعه ای سلسله ارزش هایی را پسندید و به آن ها دل بست، اگر دیگران در پی تغییر آن ارزش ها برآیند، این کار در بُعد ارزشی، هجوم فرهنگی است؛

ج) در رفتارها و کردارها: وقتی باورها و ارزش ها تغییر کنند، خود به خود رفتار انسان ها هم دگرگون خواهد شد. از این رو تهاجم کنندگان فرهنگی، می کوشند در الگوهای رفتاری افراد جامعه زیر تهاجم، تغییرهایی به وجود آورند.

ص:93

خلاصه این که منظور از تهاجم فرهنگی در جامعه ی ما، این است که شناخت مردم ما را نسبت به جهان و انسان و ارزش هایی که به آنها دل بسته اند و شیوه ی رفتار فردی و اجتماعی مان را، به گونه ای که به نفع خودشان باشد، تغییر دهند.(1) و حاضرند تا برای برنامه های به اصطلاح، اصلاحی خود، دستورهای یکسان غربی، را که بر اساس فرهنگ غرب طرح ریزی شده است. در ایران نیز به اجرا در آورند. بر همین اساس سیاست تساهل و تسامح را پیشه ی خود ساخته اند. به نظر آنان رسیدن به هدف، وسیله را برایشان توجیه می کند. فرانس فانون در کتاب «دوزخیان روی زمین» می نویسد:

توجه به بیگانه، ناشی از احساس حقارتی است که از سوی مهاجم به مدافع القاء می شود و نتیجه ی چنین القایی، حصول بیزاری و انزجار نسبت به فرهنگ خود است، خودگریزی، خودزدایی، تقرب به بیگانه و تشبه به او، وجوه مختلف بیزاری از خویش نام می گیرد.(2)

ص:94

ص:95

اداره ی کشور همچون قانون اساسی، از کشورهای اروپایی الگوبرداری شده بود، به همین دلیل بسیاری از قوانین اساس غربی داشتند و حتی در نظام جمهوری اسلامی نیز برخی از قوانین پس مانده ی رژیم طاغوتی هستند، مانند نظام بانک داری.

کاربرد قوانین غیراسلامی و نبود قانون های اسلامی، از دلایلی است که سبب بی اعتمادی عامه ی مردم، به ذخیره های فرهنگی دینی خود، می شوند و در نتیجه آن را در اداره ی جامعه، ناکارآمد می پندارند. همین موضوع سبب می گردد آنان پذیرای قوانین غربی شوند. بنابراین کوتاهی دریافتن قوانین اسلامی، از عوامل گرایش مردم به فرهنگ بیگانه و سرانجام نفوذ و تهاجم آن فرهنگ به درون کشور است.(1)

ص:96

فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی ما با آموخته های آنان، تفاوت ماهوی دارد. البته بسیاری از آنان دارای تعهد و حس وطن دوستی و ملی گرایی هستند، و قصد خیانت ندارند، ولی ناخواسته چنان روش های اشتباهی را در پیش گرفته اند، به رَغم حُسن نیت آنان، این کار خسارت های سنگینی بر اقتصاد و فرهنگ کشور زده است و فرهنگ مدیریتی غربی را وارد کشور کرده است. اساسا یکی از دلایل عمده ی نفوذ فرهنگ غربی، همین برنامه ها و قانون های دیکته شده غربی هستند که به دست عناصر داخلی غرب زده، اجرا می شوند.

ص:97

و پایداری گروهی از نیروهای انقلاب، بسیاری از شعارهای اساسی اوّل انقلاب، همچون حمایت از محرومان، عدالت اجتماعی، کم شدن فاصله ی طبقاتی، آموزش و پرورش رایگان، اجرای حدود و احکام اسلام، مبارزه با فقر و فساد و تبعیض، و... تا اندازه ای به فراموشی سپرده شده است. بر همین اساسی رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت اللّه خامنه ای مدظله العالی همواره بر اجرای هدف های اولیه ی انقلاب تأکید کرده و خطر بزرگِ فراموشی آرمان ها را با گفتار و کردارشان گوشزد می کند. دوری از آرمان ها و بدقولی به مردم سبب ناامیدی برخی از مردم از انقلاب گردیده است. هر جامعه ای نیازمند ارزش های اجتماعی است وقتی که این ارزش های ملی و مذهبی، خوار شمرده شده و ناکارآمد معرفی شوند، چگونه می توان مردم، به ویژه جوانان را به فرهنگ و آیین خودی امیدوار نگه داشت.

ص:98

اکنون نیز با روی آوردن مردم به ثروت اندوزی و فخرفروشی مادی و رفاه زدگی و بی تفاوتی، ترس این هست که فرهنگ ملی و مذهبی مان نیز تأثیر پذیرفته و فرهنگ ابتذال جای گزین آن شود؛ چرا که ذاتا رفاه طلبی و دنیا پرستی با فرهنگ غربی رابطه ی مستقیم و با فرهنگ ملی و دینی ما ارتباط معکوس دارد. بنابراین هر چه این ویژگی در مردم بیش تر گردد، به همان مقدار از فرهنگ خودی دور، و به فرهنگ بیگانه نزدیک تر خواهیم شد. این همان تجربه ی تلخی است که مسلمانان اندلس نیز آن را آزموده و طعم تلخ آن را چشیدند.

ص:99

گونه ای، دست به دزدی و غارت می زنند که انکارترسی از دستگاه نظارتی ندارند. با این شرایط، مردم محروم و ستمدیده، که بدنه اصلی جامعه هستند، به این نتیجه می رسند که روحانیت و دین نمی تواند با متخلفان برخورد کند و باید از غربی ها الگو گرفت.

ص:100

کرد؛ چراکه آنان تصور می کردند کرامت انسانی و آزادی بیان در فرهنگ غربی، بهتر و بیش تر محترم است.

البته باید گفت: حسابِ اجرای احکام حیات بخش اسلام در آغاز انقلاب از این مقوله جداست و اعدام تبه کارانی چون هویدا و سران خون خوار رژیم پهلوی برگ زرینی است که بر تارک افتخار مسئولان نظام می درخشد.

ص:101

نگاهی به تاریخ مشروطه و حتی روزهای آغاز انقلاب اسلامی و حوادث پس از دوم خرداد 1376، آشکارا می یابیم که چنین کسانی برای پیشبرد اهداف شومشان، روزنامه ها و دانشگاه ها را به عنوان بهترین و پرثمرترین راه انتخاب کرده اند و با به کارگیری این مجموعه ها، افکار عامه ی مردم را به اسلام و انقلاب خدشه دار می کنند. بنابراین نفوذ این خواص منفی گرا و عملکردهای شوم آنان از عواملی است که برای حضور فرهنگ بیگانه و مهاجم در کشور زمینه سازی می کنند.

ص:102

اندیشه ی دانشمندان مسلمانی است که بسیاری از آنان از کشورهای شرقی هستند که با نام مغزهای فراری در غرب خدمت می کنند.

در اثر فرهنگ غربی و تبلیغات دروغینش، نوعی احساس حقارت و عقب ماندگی فرهنگی _ تمدنی در جوانان مسلمان پدید آمد که روح و اندیشه ی آنان را که محور اصلی پویایی هرجامعه است، تسلیم فرهنگ غرب نمود و همین حالت خود کم بینی، زمینه ی فاجعه ی بزرگی هم چون تهاجم فرهنگی را ایجاد کرد.

ص:103

ص:104

عده ای از جوانان آفریقایی و آسیایی را چند ماهی به آمستردام، پاریس، لندن و بروکسل می آوریم و می گردانیم، پس از چند روزی آنان را لباس اروپایی می پوشانیم و اصطلاحات اروپایی را به دهانشان می ریزیم و از محتویات فرهنگ خودشان، خالی می کنیم. آن گاه اینان شکل بلندگوهای پوچی را می گیرند که ما باید به کشورهایشان باز گردانیم. آن وقت این ها، همانند طوطی، هر چه را بگوییم، بدون آن که معنایش را بفهمند، باز می گویند و آن چه را بکنیم در حدّ ادا در آوردن می کنند و می پندارند که خودشانند که می گویند و می کنند.(1)

ص:105

2_ ارایه ی الگوها و نمونه ها؛

3_ جدا کردن جوانان از باورهای دینی؛

4_ ارایه ی معیارهای فرهنگ غرب؛

5_ تبلیغ فراماسونری؛

6_ تشکیل مسابقه های ادبی، هنری، علمی و ورزشی در سطح جهان منطبق بر ارزش های غربی؛

7_ نفوذ مستشاران خارجی و شرکت های چند ملّیتی؛

8_ مطرح کردن دموکراسی و حقوق بشر به شیوه ی غرب؛

9_ تلاش برای نابودی اندیشه های مخالف؛

10_ ادعای دلسوزی برای آزادی مطبوعات؛

حال به توضیح مختصر هر یک از شیوه های فوق می پردازیم:

1_ به طور کلی تمام کسانی که بر مردم تأثیرگذارند، بهترین عوامل نفوذ و گسترش فرهنگ بیگانه می باشند. این عده معمولاً در امور فرهنگی، علمی و سیاسی مشغولند. این گروه اگر از هویت فرهنگی و ملی خود بریده، و به مهره های دست استعمار تبدیل گردند، با زبان و قلمشان می کوشند تا فرهنگ غرب را جای گزین فرهنگ ملی _ بومی خود نمایند. «تقی زاده» _ بیگانه پرست عصر مشروطیت _ در مجله ی «کاوه» می نویسد:

به عقیده ی نویسنده امروز چیزی که به حد اعلا برای ایران لازم است و همه ی این وطن دوستان ایران با تمام قوا باید در آن راه بکوشند و آن را بر همه چیز مقدم دارند، سه چیز است که هر چه درباره ی شدت و لزوم آن مبالغه شود، کمتر از حقیقت گفته شده است. نخست قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید، و تسلیم مطلق شدن به اروپا، و اخذ آداب و عادات و رسوم و تربیت و علوم و صنایع و زندگانی و کل اوضاع فرنگستان بدون هیج استثنا... و خلاصه این که

ص:106

ایران باید ظاهرا، باطنا، جسما، و روحا فرنگی مآب شود و بس.

2_ ارایه ی الگوی غربی برای افراد جامعه از شیوه های دیگر تهاجم فرهنگی است. غربی ها با استفاده از وسایل ارتباط جمعی مانند: کتاب، مجله و روزنامه و رسانه های گروهی راه ورود جنس ها و الگوهای دلخواهشان، همچون لباس و آرایش و شکل های گوناگون دکوراسیون و تزیین خانه ها ویلاها، باغ ها و گل خانه ها و مدل های گران قیمت خودروهای غربی را فراهم می نماید. بر اساس الگوهای تحمیلی غربی یک زن تنها آن گاه زیبا می شود که سراپا غرق در آرایش به شیوه ی غربی باشد یا یک ساختمان آن گاه کامل خواهد بود که به طور دقیق بر اساس روش های مهندسی غرب ساخته شده باشد. هرچند بر طبق نیازهای واقعی صاحبان آن نباشد. به طور کلی شخص با تمدن کسی است که راه و رسم برخورد با دیگران و غذا خوردن و صحبت کردن اروپایی را تقلید کند.

مصرف گرایی یکی از شاخص های الگوپذیری از غرب بود که پیش از انقلاب به شدت ترویج می شد و غربی ها و دست نشانده ی آنان برای بازاریابی کالاهای اروپایی با تبلیغات خود در مردم احساس نیاز دروغین به کالاهای خود ایجاد می کردند که این نیز یکی از شیوه های تهاجم فرهنگی بود.

3_ به فساد و تباهی کشاندن جوانان از شیوه های دیگر تهاجم فرهنگی دشمن است؛ چرا که آنان نشان پویایی و نشاط جامعه هستند و با به انحراف کشاندن آنان جامعه نیز پذیرای هر گونه فساد و بی بند و باری خواهد گشت، لجام گسیختگی و گستردن دام شهوترانی رایج ترین و شاید آسان ترین روش به فساد کشاندن این قشر مهم جامعه است.

ص:107

4_ از دیگر روش های عملی دشمن در راستای نابودی فرهنگ ملی و اسلامی ارایه ی معیارهای ارزشی فرهنگ غرب و القای آن به افراد جامعه است. معیارهای زندگی غربی عبارتند از: رفاه مادی، بهره جویی و لذت جویی افسار گسیخته و سرانجام زندگی در چهارچوب حیات مادی و حیوانی به دور از معنویات و اخلاق و انسانیت. بنابر معیار ارزشی غرب، انسان با تقوا اگر از امتیازهای مادی بی بهره باشد، ارزش ندارد. بی توجهی به آینده و روزمرّه بودن از معیارهای دیگری است که خطرهای شومی برای اجتماع بشری دارد؛ چرا که بی توجهی به معاد و روز واپسین و حساب و کتاب آن جا سبب هر ظلم و جوری می تواند باشد.

5_ فرهنگ و هنر انقلابی ریشه ی حقارت و از خود بیگانگی را در جامعه می خشکاند. و مانع بزرگی برای سلطه گری استعمارگران به شمار می آید. از این رو استعمار می کوشد با گوشه گیر کردن ادب و هنر انقلابی، هنر بازدارنده ی غرب را مطرح سازد و بدین وسیله هنرمندان روشن اندیش و روشن گرا را با برچسب های گوناگون از صحنه ی هنر و اندیشه ی جامعه حذف نماید؛ چرا که با گوشه نشین کردن این عناصر مسلمان، شجاع و میهن دوست است که به هدف شیطانی خود که نابودی فرهنگ و تمدن ملت هاست، می تواند برسد.

6_ اعزام مستشاران خارجی در سطح نظامی و اقتصادی و تأسیس شرکت های چند ملیتی توسط قدرت های غربی هم چون آمریکا و انگلیس، یکی دیگر از عوامل گسترش غرب گرایی در ملت های دنیاست. مأموریت این مستشاران این است تا با نفوذ در ارکان نظامی و اقتصادی ملت ها، کنترل و هدایت، بازوهای حیاتی آنان رابه دست گیرند و روحیه ی مصرف گرایی، بی بند و باری، تنبلی، روآوردن به دنیا و دوری از معنویات و اخلاق را در آنان پرورش

ص:108

دهد. مثلاً در ایرانِ پیش از انقلاب نزدیک به 50 هزار مستشار آمریکایی وجود داشت که به وظیفه ی سیاسی _ فرهنگی خود در جهت تخریب باورهای ملّی _ مذهبی مردم ما می کوشیدند.

7_ یکی دیگر از روش های هجوم فرهنگی دشمن طرح و تفسیر مفاهیمی همچون، آزادی و دموکراسی و.... به شیوه ی غربی است. این مفاهیم معانی گوناگونی دارند. نظام های استعماری با تفسیر این مفاهیم مطابق با اهداف خود در راه گمراه کردن یا تحریک توده ی مردم تلاش می کنند.

8_ نابودی هر گونه اندیشه و باور مخالفی که سلطه گری غرب را به زیر سؤال برد، از دیگر روش های این تهاجم شیطانی است. بر همین اساس بود که کتاب آیات شیطانی به دستور استکبار جهانی نوشته شد و باورهای دینی مسلمانان جهان را به تمسخر گرفت تا به این ترتیب این عقیده مخالف را از قداست انداخته و از قدرت نفوذ آن بکاهد.

9_ ادعای دلسوزی برای مطبوعات از دیگر شیوه های تهاجم فرهنگی است. غرب با شعار آزادی مطبوعات می کوشد تا کشور ما را مخالف آزادی مطبوعات و اهل قلم جلوه دهد و با این کار نظام اسلامی را در موضع انفعال قرار داده و بدین وسیله مجوز آزادی قلم به دستان غافل یا مزدور را بگیرد و روزنامه ها و مجله های کشور را ترجمان اندیشه های پلید خود سازد.

البته شیوه های دیگری غیر از آن چه گفتیم نیز وجود دارد که دشمن در تهاجم بی امان فرهنگی خود از آن ها سود می جوید که فرصت پرداختن به آن ها نیست.

در این مجال به برخی ابزاراهای دشمن در تهاجم فرهنگی خلاصه وار اشاره می کنیم:

ص:109

1_ خبرگزاری های جهانی؛

2_ مطبوعات؛

3_ رسانه های دیداری و شنیداری؛

4_ سینما و تئاتر؛

5_ مواد مخدر؛

6_ کالاهای صادراتی.

امروزه، مردم در پی آنند تا خبرهای جای جای دنیا را فورا دریافت کنند و این مهم، جز با حضور خبرنگاران و ابزار و وسایل فنی پیشرفته و نظام خبررسانی گسترده حاصل نمی شود. از آن جا که نیل به این مقصود برای بیشتر دولت های موجود جهان میسر نیست سازمان های جاسوسی دنیا با در اختیار گرفتن خبرگزاری های مهم با سازمان دهی هزاران خبرنگار ،به بازتاب خبرهای تأمین کننده ی منافع خودشان اقدام می کنند و از درج هر گونه خبر مغایر با هدف های استکباری شان، پرهیز می نمایند. بدین سان مردم و رسانه های خبری دیگر کشورها، تنها مصرف کننده ی اخبار جهت دار استعمارگران می گردند. آسوشیتوپرس، یونایتدپرسِ آمریکایی، رویتر انگلیسی و فرانس پرس فرانسوی، از جمله ی این بنگاه های خبری استعماری می باشند.

غرب با رسانه های گروهی اعم از کتاب و مجله و روزنامه و بولتن ها و ارسال آن ها به کشورهای دنیا که بیشتر در قالب مطالب علمی و فرهنگی و پژوهشی و پزشکی و غیره صورت می گیرد، می کوشد تا فرهنگ جهان سومی ها را از آنان بگیرد.

رادیو و تلویزیون به عنوان فراگیرترین رسانه ی گروهی ابزار مهمی برای پیشبرد اهداف تهاجم فرهنگی به حساب می آید. مردم با چهره های رادیو و

ص:110

تلویزیونی، احساس وابستگی و نزدیکی می کنند و از این رو، حرکات و رفتار و گفتار آنان در مردم اثر می گذارد و در فرهنگ عمومی مردم نفوذ می کنند. دشمنان در این راستا کوشیده اند تا فرهنگ خویش را در همین قالب به مردم دنیا تحمیل کنند و از این روست که همواره برنامه های رادیویی و ماهواره ای را با هزینه های هنگفتی، تولید و پخش می کنند. امام خمینی رحمه الله دراین باره می فرماید:

دستگاه رادیو و تلویزیون چنان چه من کرارا گفته ام، یک دستگاهی است که حساس ترین دستگاه های تبلیغاتی هر کشوری است که هم از طریق بصر و هم از طریق سمع از آن استفاده می کنند و آن طوری که مردم به رادیو و تلویزیون توجه می کنند، به هیچ دستگاهی آن طور توجه نمی کنند. از دستگاه کوچکی که برای بچه ها گذارده می شود تا آن برنامه هایی که برای دیگران.

استکبار غربی هم چنین با بهره گیری از هنر سینما و تئاتر و شیوه های پیچیده تولید فیلم، مفاهیم کلیدی خود را که همواره نقش تخریب کنندگی ارزش های فرهنگ های دیگر را به عهده دارد، در قالبی زیبا و گیرا در میان مردم ترویج می کنند و این گونه راه را برای نفوذ و چپاول دیگر ملت ها هموارتر می کنند. در سینمای کنونی کشورمان نیز گروهی از عناصر نادان یا غرض ورز با پرداختن به مفاهیم ضد ارزشی وزنده کردن فسیل های فکری غربی پیش از انقلاب، دقیقا به عنوان مزدور افتخاری غرب عمل می کنند که جای بسی تأمل و تأسف است.

یکی از آسان ترین و گسترده ترین روش های غارت فرهنگی کشورها، به کارگیری مواد مخدر است. سرمایه داران غربی شرقی های متعهد به اصول انسانی را همچون آتشفشانی خاموش می بینند که روزی برای آنان خطر آفرین خواهد بود، لذا می کوشند تا با گستردن دام اعتیاد به مواد مخدر، جوانان این کشورها را به سستی و تنبلی اندازند و آنان را از تأثیرگذاری های کارساز

ص:111

بازدارند. آنان خوب می دانند که این معتادان دیگر تولیدکننده ی فکر و اندیشه و هادی جامعه ی خویش نخواهند بود. آنان با این کار راه نفوذ فرهنگشان را هموار می کنند. امام رحمهم اللهدر این زمینه می فرماید:

شما این رایک مسئله اتفاقی ندانید که من باب اتفاق یک دسته ای هرویین فروش شده اند و یک دسته ای هم مبتلا شده اند. این همه یک توطئه ای است که قدرت های بزرگ به این وسیله ضربه می زنند.

قدرت های افسون گر غرب، کالاهای صادراتی شان را نیز ابزاری برای پیشبرد هدف های فرهنگی خود قرار داده اند. آنان با سوء استفاده از فقر مادی و نیازهای علمی، صنعتی و فنی کشورهای جهان سوم، و با ترفندهای گوناگون، زمینه ی ورود فرهنگ خودشان را فراهم ساخته و با دست های پنهان و آشکار خویش به چپاول منابع ارزنده ی آنان می پردازند.

آنان با تشدید و ترویج این گسستگی فکری، ملت ها را استحاله ی فرهنگی کرده و در دام های استعماری خود اسیر می کنند. ورود این کالاهای تجاری غربی علاوه بر بار فرهنگی همراهش، اندیشه و سرمایه های این کشورها را در راه سازندگی به تعطیلی می کشاند. مردم در مواجهه با کالاهای مصرفی ارزان قیمت غربی، از یک سو انگیزه ی تولید درداخل کشوررا از دست می دهند، و از سویی دیگر با فرورفتن در گرداب فسادانگیز رفاه طلبی از تفکر در آرمان های اصیل و پشتیبانی از آن ها باز می ماند. این همان نتیجه ای است که دشمن در پی آن است.

ص:112

ص:113

نویسندگان و گویندگان غرب و شرق زده ی بی فرهنگ، آن ها را به باد انتقاد و مسخره گرفته و فکر و قدرت بومی ما را سرکوب و مأیوس نموده و می نمایند و رسوم و آداب اجنبی را هر چند مبتذل و مفتضح باشد، با عمل و گفتار و نوشتار ترویج کرده و با مداحی و ثناجویی، آن ها را به خورد ملت ها داده و می دهند. فی المثل اگر در کتاب یا نوشته یا گفتاری چند واژه ی فرنگی باشد، بدون توجه به محتوای آن با اعجاب پذیرفته و گوینده و نویسنده ی آن را دانشمند و روشن فکر به حساب می آورند و از گهواره تا قبر به هر چه بنگریم اگر با واژه ی غربی و شرقی اسم گذاری شود مرغوب و مورد توجه و از مظاهر تمدن و پیشرفتگی محسوب و اگر واژه های بومی خودی به کار رود، مطرود و کهنه و واپس زده خواهد بود.(1)

و در ادامه می فرماید:

وارد کردن کلاها از هر قماش و سرگرم کردن بانوان و مردان خصوصا طبقه ی جوان به اقسام اجناس وارداتی از قبیل ابزار آرایش و تزیینات و تجملات و بازی های کودکانه و به مسابقه کشاندن خانواده ها و مصرفی بار آوردن هر چه بیشتر که خود داستان های غم انگیز دارد و سرگرم کردن و به تباهی کشاندن جوان ها که عضو فعال هستند، با فراهم آوردن مراکز فحشا و عشرتکده ها و ده ها از این مصائب حساب شده، برای عقب نگه داشتن کشورهاست.(2)

ایشان در بیان دیگری درباره ی یکی از مراکز مهم فرهنگی کشور، یعنی دانشگاه ها می فرماید:

... و اما در دانشگاه، نقشه آن است که جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزش های خودی منحرف کنند و به سوی شرق یا غرب بکشانند و دولت مردان را از بین اینان انتخاب و بر سرنوشت کشورها حکومت دهند، تا به دست آن ها هر چه می خواهند انجام دهند. اینان کشور رابه غارت زدگی و غرب زدگی بکشانند. و قشر روحانی با انزوا و منفوریّت و شکست، قادر بر جلوگیری نباشد و این بهترین راه است برای عقب نگه داشتن و غارت کردن کشورهای تحت سلطه...(3).

ص:114

و آن گاه می فرماید:

نجات دانشگاه از انحراف، نجات کشور و ملت است.(1)

این بیان گوهربار نیز از اوست که:

باید ملت غارت شده بداند که در نیم قرن اخیر آن چه به ایران و اسلام ضربه مهلک زده است، قسمت عمده اش از دانشگاه ها بوده است. اگر دانشگاه ها و مراکز تعلیم و تربیت دیگر با برنامه های اسلامی و ملی در راه منافع کشور به تعلیم و تهذیب و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان جریان داشتند، هرگز میهن ما در حلقوم انگلستان و پس از آن آمریکا و شوروی فرو نمی رفت و هرگز قراردادهای خانه خراب کن بر ملت محروم غارت زده، تحمیل نمی شد و هرگز پای مستشاران خارجی به ایران باز نمی شد و هرگز ذخایر ایران و طلای سیاه این ملت رنج دیده در جیب قدرت های شیطانی ریخته نمی شد... اگر مجلس و دولت و قوه ی قضاییه و سایر ارگان ها از دانشگاه های اسلامی و ملی سرچشمه می گرفت، ملت ما امروز گرفتار مشکلات خانه برانداز نبود و اگر شخصیت های پاک دامن با گرایش اسلامی و ملی به معنای صحیحش... از دانشگاه ها به مراکز قوای سه گانه راه می یافت، امروزِ ما غیر امروز، و میهنِ ما غیر این میهن... بود.(2)

حضرت امام در فراز دیگری خطاب به مسؤلان وزارت ارشاد می فرماید:

ما اکنون در این زمان که دست ابرقدرت ها را از کشورخود کوتاه کردیم، مورد تهاجم تبلیغاتی تمام رسانه های گروهی وابسته به قدرت های بزرگ هستیم. چه دروغ ها و تهمت ها که گویندگان و نویسندگان وابسته به ابرقدرت ها به این جمهوری اسلامی نو پا نزده و نمی زنند... قدرت تبلیغاتی ما بسیار ضعیف و ناتوان است و می دانید که امروز جهان، روی تبلیغات می چرخد و با کمال تأسف، نویسندگان به اصطلاح روشن فکر که به سوی یکی از دو قطب گرایش دارند، به جای آن که در فکر استقلال و آزادی کشور و ملت خود باشند، خودخواهی ها و فرصت طلبی ها و انحصارجویی ها به آنان مجال نمی دهد که لحظه ای تفکر نمایند و مصالح کشور و ملت خود را در نظر بگیرند... و مسئله ی تبلیغ تنها به عهده ی وزارت ارشاد نیست، بلکه وظیفه ی همه ی دانشمندان و

ص:115

گویندگان و نویسندگان و هنرمندان است.(1)

آن گاه خطاب به وزارت امورخارجه می فرماید:

باید وزارت خارجه کوشش کند تا سفارتخانه ها نشریّات تبلیغی داشته باشند و چهره ی نورانی اسلام را برای جهانیان روشن نمایند که اگر این چهره با آن جمال جمیل که قرآن و سنت در همه ی ابعاد به آن دعوت کرده از زیر نقاب مخالفان اسلام و کج فهمی های دوستان، خودنمایی نماید، اسلام جهان گیر خواهد شد.(2)

رهبر کبیر انقلاب در وصیتنامه ی خود چنین می آورد:

رادیو تلویزیون و مطبوعات و سینماها و تئاترها از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر ملت ها، خصوصا نسل جوان بوده است. در این صد سال اخیربه ویژه نیمه ی دوم آن، چه نقشه های بزرگی از این ابزار، چه در تبلیغ ضد اسلام و ضدروحانیت خدمتگزار و چه در تبلیغ استعمارگران غرب و شرق کشیده شد و از آن ها برای درست کردن بازار کالاها استفاده گردید، به طوری که افتخار بزرگ فرنگی مآب بودن در تمام شئون زندگی از رفتار و گفتار و پوشش و فرم آن به ویژه در خانم های مرفّه یا نیمه مرفه بود و در آداب و معاشرت و کیفیت حرف زدن و به کار بردن لغات غربی در گفتار و نوشتار به صورتی بود که فهم آن برای بیشتر مردم غیر ممکن... بود. فیلم های تلویزیون از فراورده های غرب یا شرق بود که طبقه ی جوان زن و مرد را از مسیر عادی زندگی و کار و صنعت و تولید و دانش منحرف و به سوی بی خبری از خویش و شخصیت خود و یا بدبینی و بدگمانی به همه چیز خود و کشور خود حتی فرهنگ و ادب و مآثر پر ارزشِ [خود سوق می داد.(3)]

آن گاه در بیانی بسیار مهم درباره ی مقابله با تهاجم فرهنگی می فرماید:

اکنون وصیت من به مجلس شورای اسلامی در حال و آینده و رییس جمهور و رؤسای جمهور ما بعد و به شورای نگهبان و شورای قضایی و دولت در هر زمان آن است که نگذارند این دستگاه های خبری و مطبوعات و مجله ها از اسلام و

ص:116

مصالح کشور منحرف شوند و باید همه بدانیم که آزادی به شکل غربی آن که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران می شود، از نظر اسلام و عقل محکوم است و تبلیغات و مقالات و سخنرانی ها و کتب و مجلات بر خلاف اسلام و عفت عمومی و مصالح کشور حرام است و بر همه ی ما و همه ی مسلمانان جلوگیری از آن ها واجب است و از آزادی های مخرب باید جلوگیری شود و از آنچه در نظر شرع حرام و آن چه بر خلاف مسیر ملت و کشور اسلامی و مخالف با حیثیت جمهوری اسلامی است به طور قاطع اگر جلوگیری نشود، همه مسئول می باشند و مردم و جوانان حزب اللهی اگر برخورد به یکی از امور مذکور نمودند، به دستگاه های مربوطه رجوع کنند و اگر آنان کوتاهی نمودند، خودشان مکلف به جلوگیری هستند.(1)

مقام معظم رهبری _ حضرت آیت اللّه خامنه ایمدظله العالی _ نیز بارها با تبیین موضوع تهاجم فرهنگی، دیدگاه روشنی دراین باره ارایه داده اند. ایشان با جدا دانستن تهاجم و تبادل فرهنگی می فرماید:

تبادل فرهنگی لازم است و هیچ ملتی از این که معارفی را در تمام زمینه ها از جمله فرهنگ و مسایلی که عنوان فرهنگ به آن اطلاق می شود، از ملت های دیگر بیاموزد، بی نیاز نیست. در همیشه ی تاریخ هم همین طور بوده و ملت ها در رفت و آمد هایشان با یکدیگر، آداب زندگی، خلقیات، علم، نحوه ی لباس پوشیدن، آداب معاشرت، زبان، معارف و دین را از هم فراگرفته اند. این مهم ترین مبادله ی ملت ها باهم بوده که از تبادل اقتصادی و کالا هم مهم تر بوده است. بسیار اتفاق افتاده که این تبادل فرهنگی به تغییر مذهب یک کشور، انجامیده است. مثلاً در شرق آسیا بیشترین چیزی که اسلام رابه کشورهایی مثل اندونزی، مالزی و حتی قسمت های مهمی از شبه قاره برده، دعوت مبلغین نبود، بلکه رفتار آحاد ملت ایران بود. تجار و سیّاحان ایرانی به این مناطق رفتند و شما می بینید در سایه ی همین رفت و آمدها یک ملت بزرگی که امروز شاید بزرگ ترین ملت اسلامی در آسیا باشد، یعنی کشور اندونزی، مسلمان شدند... این معنی تبادل فرهنگی است که خوب و مطلوب است.(2)

ص:117

آن گاه می فرماید:

تهاجم فرهنگی به این معناست که یک مجموعه ی سیاسی یا اقتصادی برای اجرای مقاصد خاص خود و اسیر کردن یک ملت به بنیان های فرهنگی آن ملت هجوم می برند. آن ها هم چیزهای تازه ای را وارد این کشور و ملت می کنند، اما به زور، و به قصد جای گزینی کردن آن ها با فرهنگ و باورهای ملی، آن ملت که نام این، تهاجم فرهنگی است.(1)

رهبر معظم با بر شمردن وجه تمایز تبادل و تهاجم فرهنگی می فرماید:

در تبادل فرهنگی، هدف بارور کردن و کامل کردن فرهنگ ملی است، ولی در تهاجم فرهنگی، هدف ریشه کن کردن و از بین بردن فرهنگ ملی است. در تبادل فرهنگی، ملتِ گیرنده ی فرهنگ، چیزهای مطبوع، دل نشین، خوب و مورد علاقه را می گیرد. فرض کنید ملت ایران می بیند اروپایی ها ملتی هستند سخت کوش و دارای روح خطر کردن، اگر ملت ما این صفات را از آن ها یاد بگیرد، خیلی خوب است... در تبادل فرهنگی، ملتِ فراگیرنده، نقاط درست و چیزهایی که فرهنگ او را کامل می کند، تعلیم می گیرد؛ مثل یک انسانی که ضعیف است و دنبال غذا یا دوای مناسب می گردد تا آن را مصرف کند و سالم بشود. در تهاجم فرهنگی، چیزهایی را که ملت مورد تهاجم، می دهند، خوب نیست و بد است. مثلاً وقتی اروپایی ها تهاجم فرهنگی را به کشور ما شروع کردند، روحیه ی وقت شناسی، شجاعت، خطر کردن در مسایل و تجسس و کنج کاوی علمی را برای ما نیاوردند و سعی نکردند تا با تعلیمات و تبلیغات و پی گیری، ملت ایران، یک ملتِ دارای وجدان کارو وجدان علمی بشود. آن ها فقط بی بند و باری جنسی را وارد کشور ما کردند. ملت ما در طول هزاران سال دوران اسلامی، دارای مبادلات جنسی، یعنی رعایت های مربوط به زن و مرد بود. اروپایی ها که همیشه و در تمام مدت شب و وروز میخانه ها و می گساری هایشان برقرار بود، می خواستند این عادت شوم و فاسد را وارد جامعه ی ما بکنند.(2)

و در ادامه می افزاید:

در تهاجم فرهنگی، دشمن نقطه ای از فرهنگ خود را به این ملت می دهد و وارد

ص:118

این کشور می کند که خود می خواهد.

...در بحث تهاجم فرهنگی باید ملت مورد تهاجم را به بیماری تشبیه کنیم که به زمین افتاده و نمی تواند حرکتی انجام دهد و دشمن او می آید، آمپولی رابه او تزریق می کند. معلوم است آمپولی را که دشمن به او تزریق می کند چیست؟... تبادل فرهنگی از طرف ماست، ولی تهاجم فرهنگی از طرف دشمن انجام می شود تا فرهنگ خودی را ریشه کن کند... تبادل فرهنگی در هنگام قوت و توانایی یک ملت است، ولی تهاجم فرهنگی در روزگار ضعف یک ملت است؛ لذا شما در تاریخ می بینید که وقتی استعمارگرها در آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین وارد شدند، قبل از آن که سیاست مدارها و سربازها و قزاق های خود را به آن مناطق وارد بکنند، میسیون های مسیحی و هیئت های تبشیری مسیحی شان راوارد کردند. سرخ پوست ها و سیاه پوست ها را اول مسیحی کردند و بعد طناب استعمار را به گردنشان انداختند.(1)

ایشان با بیان ناکامی های گوناگون دشمن در مبارزه علیه انقلاب اسلامی می فرماید:

دشمن بایک محاسبه فهمید که جمهوری اسلامی را با تهاجم نظامی نمی شود از بین برد... لذا فهمیدند که باید عقبه ی ما را بمباران کنند... عقبه ی ما در مبارزه با قلدری استکبار جهانی، فرهنگ ما بود.

منطقه ی عقبه ی ما اخلاق اسلامی، توکل به خدا، ایمان و علاقه به اسلام بود... دشمن هم کور نبود و این ها را دید و تحلیل کرد... یکی از کارهای آن ها تحقیر و منزوی کردن جریان ادب و هنر و فرهنگ انقلابی در کشور بود.(2)

آن گاه می فرماید:

بنده احتمال می دهم که این مجامع (هنری غربی) حتی جایزه ی نوبل را هم بدهند به یکی از همین عناصر به اصطلاح فرهنگی ضد اسلامی و ضد انقلابی، برای این که آن ها را در دنیا بزرگ و عناصر انقلابی را منزوی کنند. این تهاجم فرهنگی نیست؟ تهاجم فرهنگی مثل خود کار فرهنگی ،یک کار آرام و بی سر و صدا

ص:119

است. یکی از راه های تهاجم فرهنگی این بود که سعی کنند جوان های مؤمن را از پای بندهای متعصبانه به ایمان، منصرف کنند. مانند همان کاری که در قرن های گذشته در «اندلس» کردند. جوان ها را ریختند در عالم فساد شهوت رانی و می گساری. این کارها در حال حاضر دارد انجام می گیرد.(1)

سپس در بیان دیگری می فرماید:

حذف روحانیت یکی از ابعاد تهاجم فرهنگی است. این تهاجم فرهنگی گاهی هم متأسفانه به وسیله ی خودی ها انجام می گیرد.(2)

زیباترین بیدار باش قافله سالار انقلاب این عبارت اوست که فرمود:

دشمن از راه اشاعه ی فرهنگ غلط، فساد و فحشا سعی می کند جوان های ما را از دست ما بگیرد. کاری که از لحاظ فرهنگی، دشمن می کند، نه تنها یک تهاجم فرهنگی، بلکه باید گفت یک شبیخون فرهنگی است.(3)

ص:120

ص:121

ص:122

ص:123

احساس خود کم بینی دچارند. از همین روست که در رویارویی با یک فرهنگ پر زرق و برق مهاجم، رنگ و روی باخته و دست بسته، تسلیم آن می گردند. بنابراین پر کردن کاستی ها و شناساندن برتری های گوناگون فرهنگ ملی و مذهبی به مرم به ویژه تحصیل کرده ها وجوانان، رسالت اصلی گردانندگان صدا و سیما است. در زیر به مواردی از برجستگی های فرهنگ ملی و مذهبی که مسؤلان رسانه می توانند بیش از پیش در معرفی آن تلاش نمایند، اشاره می گردد.

ص:124

در موسیقی و آواز نیز، موسیقی ایرانی، لطیف و هم آهنگ و دارای روح آرامش و معنویت است؛ در حالی که بسیاری از موسیقی های غربی هم چون پاپ، هوی متال و... ذاتا خشونت گری و نگرانی را در جامعه می گسترانند.

صدا و سیما می تواند با گسترش و بزرگ نمایی این گونه نمونه های زیبا از آداب و سنن ایرانی در قالب های جذاب، روح و جان جوانان را در دایره ی فرهنگ خودی نگاه دارد.

ص:125

رسانه می تواند به شکل های گوناگون و با شیوه های مختلف هنری، علمی، خبری، تحلیل و غیره، جایگاه حقیقی این نام آوران را در برابر دیدگان مردم و جوانان ترسیم نماید، تا آنان دریابند که وارثان چه مشاهیر ارزش مندی هستند.

ص:126

این کاستی می کند و آگاهی از این جایگاه جهانی، برخود باوری و امید و اعتماد به نفس مردممان می افزاید. از این رو، رسانه باید پیوسته در شبکه های گوناگون و با نام های مختلف از زبان ایرانی و غیرایرانی، این جایگاه بزرگ را برای ایرانیان معرفی نماید.

ص:127

قالب های تکراری در عرضه ی برنامه های مذهبی و پایین بودن امکانات فنی و هنری آن، به نوعی به گسستگی روانی جوانان و این گونه برنامه ها انجامیده است.

ص:128

مثلاً اگر جوانان از یک کشتی گیر یا بازیکن فوتبال بشنوند که در سایه ی نماز و روزه و خمس و زکات و... موفق شده است، بی شک در آنان تأثیر عملی خواهد گذاشت.

ص:129

ص:130

دراسات الوحدة العربیه، چاپ، بیروت ،لبنان، 1998.

7_ المقری، احمد بن محمد؛ نفح الطیب من غضن الاندلس الرطیب، دکتر احسان عباس، دارصادر، بیروت 1388 ه / 1968م.

8_ اولاگوئه، ایگناسیو؛ هفت قرن فراز و نشیب تمدن اسلامی در اسپانیا،برگردان: ناصر موفقیان، ایران چاپ، شباویز، اول 1365.

9_ پازارگاد، بهاءالدین؛ مکتب های سیاسی، انتشارات اقبال.

10_ جعفریان، رسول؛ تشیع در اندلس (مقالات تاریخی دفتر سوم)، چاپ خانه ی صدر انتشارات انصاریان، اول، 1376.

11_ جَیّوسی، سلمی خضرا؛ میراث اسپانیای مسلمان، گروه زبان های اروپایی، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، اول، 1380.

12_ حسینی اصفهانی، سیدمرتضی؛ راه های تهاجم فرهنگی و مبارزه ی با آن، چاپ خانه ی دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات فرهنگ قرآن، اول، 1379.

13_ حسینی دشتی، سید مصطفی؛ معارف و معاریف، صدر قم، دوم، 1376.

14_ حَوْمَد، اسعد؛ محنة العرب فی الاندلس، المؤسسه العربیه الدراسات و النشر، الطبعة الثانیه، بیروت، لبنان، 1988م.

15_ خمینی، روح اللّه (امام خمینی رحمهم الله)؛ وصیت نامه ی الهی سیاسی.

16_ دیون پورت، جان؛ عذرتقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، سیدغلامرضا سعیدی، انتشارات دارالتبلیغ اسلامی قم، 1348.

17_ رائف، احمد؛ خاطره ی سقوط اندلس، محمدرضا انصاری، امیرکبیر، تهران، اول، 1370.

18_ زیدان، جرجی؛ تاریخ تمدن اسلام، برگردان: علی جواهر کلام، چاپ خانه ی

ص:131

سپهر تهران، انتشارات امیر کبیر تهران، چاپ هشتم، 1369.

19_ خاتمی بروجردی، هادی؛ نقد تاریخ تمدن اسلام و عرب، کتاب خانه ی صدر تهران.

20_ سیف آزاد، عبدالرحمن؛ خلفای فاطمی، چاپ خانه ی دو هزار، دنیای کتاب، دوم، 1368.

21_ شاملویی، حبیب اللّه ؛ جغرافیای کامل جهان، بنیاد، دوم، 1354.

22_ طالبی نیا، سعید؛ ریزش و رویش در تاریخ اسلام و انقلاب، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، قم، 1380.

23_ عبداللّه عنان، محمد؛ صحنه های تکان دهنده در تاریخ اسلام، علی دوانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،

24_ علی الحجّی، عبدالرحمن؛ التاریخ الاندلسی من الفتح الاسلامی حتی سقوط غرناطه، دارالقلم للطباعة و النشر و التوزیع، دمشق، حلبونی، ص ب: 4523، الطبعة الثالثة، (1407 ق / 1987)

25_ عُنان، محمد عبداللّه ؛ دولة الاسلام فی الاندلس، مطبعة المدنی، مکتبة الخانجی بالقاهره، الطبعة الثانیه، 1411 ه . ق.

26_ قریب، عبدالجواد؛ غروب آفتاب اسلام در اندلس، چاپ خانه ی فردوسی، 1321ش.

27_ کالمت، ژوزف؛ تاریخ اسپانیا، برگردان: امیر معزّی، چاپ آشنا، اول، 1368.

28_ گلی زواره؛ سرزمین اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی قم، اول، بهار 1372.

29_ گوستاولوبون؛ تمدن اسلام و عرب، برگردان: سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، بنگاه مطبوعاتی علی اکبر علمی، 1334.

ص:132

30_ محقق، سید علی؛ اندلس سرزمین خاطره ها، مطبوعاتی هدف قم، نسل جوان، چهاردهم، 1371.

31_ محمدی، علی؛ سیمای اندلس، سازمان تبلیغات اسلامی، اول، 1376.

32_ محمدی نیا، اسداللّه ؛ بهشت جوانان، نصایح، 1378.

33_ مرکز تحقیقات اسلامی سپاه؛ تهاجم فرهنگی، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی قم، سپاه، سوم، 1378.

34_ مصباح یزدی، محمدتقی؛ تهاجم فرهنگی، عبدالجواد ابراهیمی، دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات مؤسسه ی آموزش و پژوهش امام خمینی رحمهم الله، اول، 1376.

35_ وات، ویلیام مونتگمری؛ اسپانیای اسلامی، محمد علی طالقانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1359.

36_ مؤسسه ی در راه حق؛ برخی از مسایل زندگی ساز اسلامی، قم، 1361.

37_ مؤنس، حسین؛ اطلس تاریخ اسلام، دکتر آذرتاش آذرنوش، چاپ و انتشارات سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، اول، بهمن 1375.

38_ ____________________؛ سپیده دم اندلس، حمیدرضا شیخی، چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، اول 1373.

39_ نعمت اللهی، همایون؛ واژه نامه ی سیاسی، رفاه، انتشارات عباسی، اول، 1379.

40_ CD قافله (حاوی برخی سخنرانی های مقام معظم رهبری).

سفید است

فرم نظرخواهی

سفید است